Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I

§ 5.4. Iqtisodiyotning xalqaro integratsiyasida xorijiy investitsiyalarning tutgan 
o„rni va ulardan samarali foydalanish yo„nalishlari 
Ma‘lumki, jahon xo‗jaligida integratsion birlashmaga qo‗shiluvchi davlatlar 
iqtisodiyoti o‗zaro aloqalarni olib boruvchi hamkorlarga xos umumiy jarayonlarni 
amalga oshirgan holda milliy iqtisodiyotga ijobiy ta‘sir ko‗rsatib kelmoqda. Ba‘zi bir 
hollarda salbiy jihatlar qayd etilgan bo‗lsada ham, ya‘ni: 

bozor miqyosining kengayishi. Bunda kapital aylanmasining tezligining oshishi 
ba‘zi-bir rivojlanayotgan mamlakatlar uchun katta ahamiyat kasb etishi; 

integratsiya jarayonlarida ishtirok etuvchi mamlakatlar o‗zlarining milliy 
xo‗jaliklarida ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirishi; 

integratsion blok a‘zosi bo‗lgan davlatlar guruhining obro‗-e‘tiborining oshishi, 
ushbu davlatlar uchun turli savdo-iqtisodiy muzokaralarda yaxshi mavqega ega 
bo‗lishligini ta‘minlashi; 

integratsion bloklarning ishtirokchi mamlakatlarda axborot texnologiyalar 
bo‗yicha ayriboshlash sur‘atlarini tezlashishi, eksport mahsulotlarning tannarxini 
kamayishiga va raqobatbardoshligini oshishiga yordam berishi; 

integratsion jarayonlar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy muammolarni hal 
etish imkonini beruvchi mamlakatlar o‗rtasidagi migratsion aylanmaning 
kengayishiga olib kelishi. 

---

104 
Jahon iqtisodiyotida integratsion jarayonlarning yaqqol ko‗zga tashlanuvchi 
salbiy oqibatlarini quyidagi holatlarda namoyon bo‗lishi mumkin: 

iqtisodiyoti kuchsizroq mamlakatlardan resurslarning (tabiiy va inson) 
iqtisodiyoti kuchli hamkorlar tomonga oqib o‗tishida; 

kompaniyalar (firmalar) oshkor bo‗lmagan o‗zaro kartel bitimlari va 
birlashmalari natijasida yirik TMKlar ahamiyatining kuchayishiga olib kelishida; 

integratsion bloklar byurokratik institutlarning faoliyat ko‗rsatishlari natijasida 
katta miqdordagi harajatlarni vujudga kelishida. 
Aytish joizki, hozirga qadar chop etgan ko‗plab ilmiy asarlarda shunday holat 
ko‗rinmoqdaki, integratsion guruhda u yoki bu mamlakatlar ishtirok etishining ijobiy 
yoki salbiy tomonlarini baholash juda murakkabligicha qolmoqda. Iqtisodiy 
integratsiyadan ichki bozori kichik, resurslarga kambag‗al, jahon YAIMda kam 
ulushga ega bo‗lgan davlatlar ko‗proq iqtisodiy samara olishi mumkin.
Jahon iqtisodiyotining o‗ziga xos xususiyatlaridan biri – uning qamrovi 
kengayib borayotganligidandir. Ushbu jarayonlar quyidagi muhim holat natijasi 
hisoblanadi: bir tomondan, amaliyotda tobora ko‗proq milliy bozorlarning yaratilishi, 
milliy iqtisodlarning tashqi aloqalarga urg‗u berishi bo‗lsa, ikkinchi tomondan, 
xalqaro xo‗jalik munosabatlarini rivojlantirish va chuqurlashtirish yo‗lida 
uchraydigan transport, kommunikatsiya sohalarida g‗ov – to‗siqlarni darhol bartaraf 
etuvchi texnologik innovatsiyalar bo‗lib hisoblanadi. Bugungi kunda integratsiya 
jarayoni kuchayib bormoqda va bu sharoitda jahon iqtisodiga qo‗shiluvning tub 
bahosi yuz chandon ortib ketmoqda. 1980 – yillarning o‗rtalaridan boshlab jahon 
iqtisodi xalqaro savdo va xalqaro moliyaviy muomalalar haddan tashqari yuqori 
sur‘atlar bilan o‗sayotgan davrga qadam qo‗ydi.
O‗tgan davr ichida xalqaro savdo oboroti hajmi bir yilda o‗rtacha 6,5 foizga, 
xalqaro xizmatlar savdosi 2,4 marta ko‗paydi, xalqaro savdoning yalpi 
mahsulotlaridagi salmog‗i oldingi 10 yillikdagiga nisbatan 2 marta ko‗proq oshdi. Bu 
milliy iqtisodlar kashfi tezlashganidan, ularning bir – biriga muhtojligi kuchayib 
borganligidan dalolat bermoqda. Shuning uchun ham aksariyat iqtisodiy 
adabiyotlarda iqtisodiy integratsiya – xo‗jalik faoliyatining internatsionallashuvida 

---

105 
oliy bosqich bo‗lib, o‗ziga xos huquqiy tizimlari bilan ajralib turuvchi, ham 
davlatlararo, ham ustmilliy negiziga tayangan bamaslahat siyosat asosida faoliyat 
ko‗rsatuvchi bir butun yagona xo‗jalik deb e‘tirof etib kelinmoqda. Bunga esa 
Yevropa Ittifoqi misol bo‗ladi. 
Milliy xo‗jalik sub‘ektlari o‗rtasida o‗zaro chuqur va barqaror aloqalarni 
rivojlantirish, mehnat taqsimotini yo‗lga qo‗yish, ularning turli darajadagi, turli 
shakllardagi qayta ishlab chiqarish tizimlari o‗rtasida o‗zaro hamkorlikni 
rivojlantirish asosida mamlakatlarning xo‗jalik hamda siyosat sohalarida birlashuvi 
jarayonida xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati shakllanadi. 
Qo‗shni mamlakatlardagi ba‘zi xo‗jalik sub‘ektlari (korxonalar, firmalar)ning 
kapitali bir – biri bilan iqtisodiy bitimlar tuzish usullarini shakllantirish, chet elda o‗z 
bo‗linmalarini ochish yo‗li bilan o‗zaro mikro darajada hamkorlik qilishni 
ifodalaydi. Integratsiya davlatlarning iqtisodiy birlashmalarini shakllantirish hamda 
milliy siyosatlarini muvofiqlashtirish asosida davlatlararo (makro) darajada 
integratsion jarayonlar ro‗y beradi. Integratsiyaning eng muhim jihatlari: 
1. iqtisodiy jarayonlarni davlatlararo miqyosida yo‗lga qo‗yishda; 
2. bir – biridan u yoki bu darajada mustaqil hisoblangan milliy xalq xo‗jalik 
majmualari o‗rniga umumiy mutanosiblikka, umumiy qayta ishlab chiqarish tizimiga 
ega bo‗lgan biron mintaqaviy integratsional majmuani asta – sekin shakllantirishda; 
3. davlat doirasida mahsulotlar, ishchi kuchi, moliyaviy resurslarning 
davlatlararo harakati uchun hududiy sharoitlarni kengaytirish hamda bunday 
harakatga monelik qiluvchi ko‗pdan – ko‗p ma‘muriy va iqtisodiy g‗ovlarni bartaraf 
etishda; 
4. integratsional birlashmalarda qatnashuvchi davlatlarning ichki iqtisodiy shart 
– sharoitlarini bir – biriga yaqinlashtirish, ularning iqtisodiy rivojlanish darajalarini 
tenglashtirishda namoyon bo‗ladi. 
Odatda, u yoki bu jo‗g‗rofiy mintaqa, unda joylashgan qo‗shni mamlakatlar 
shunday integratsion birlashmalarning asosiy o‗zagini tashkil etadi. Hozirda qariyib 
70 dan ortiq davlatlar tashkilotlari va 65 mingga yaqin millatlararo korporatsiyalar 
mavjud. 

---

106