Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I
Tashkil etish turlariga qarab esa
Download 4.69 Mb. Pdf ko'rish
|
Investitsiya va innovatsiyalar O\'quv qo\'llanma A B Bektemirov, N
|
Tashkil etish turlariga qarab esa:
1. Hududiy zonalar. 2. Maxsus tartibot zonalariga bo‗linadi. Dunyoda 400 tadan 2000 tagacha erkin iqtisodiy hudud mavjud deb hisoblanadi. Birinchi erkin iqtisodiy hududlar AQShda 1934 yili erkin savdo hududi ko‗rinishida tashkil etilgan. Ularning asosiy yo‗nalishi tashqi savdoni faollashtirish bo‗lgan. Bunga esa bojxona bojlarining pasaytirilishi va erkinlashtirilishi sabab bo‗lgan. Bu hududlarning eng qiziqarli joyi shundaki, import qilinga yarim tayyor mahsulotlar – agar tayyor mahsulot sifatida eksport qilinsa bojxona tozalashlaridan o‗tmagan va agar import qilingan yarim tayyor mahsulotlar – tayyor bo‗lganidan keyin AQSH bozoriga kirsa to‗la bojxona to‗lovlariga va tozolovlariga tortilgan. Investitsiya siyosatini amalga oshirishda zamonaviy yuqori texnologiyali asbob-uskuna va innovatsion texnologiyalarni joriy etish hisobiga jahon bozorlarida raqobatbardosh mahsulotlarni keng ko‗lamda ishlab chiqarish, eksportga mo‗ljallangan va importning o‗rnini bosuvchi mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish, respublikada mavjud xom ashyoni chuqur qayta ishlash orqali tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarishda xorijiy investitsiyalar ishtirokini ta‘minlash, birinchi galda to‗g‗ridan-to‗g‗ri investitsiyalarni jalb etishga keng e‘tibor qaratilmoqda. Dunyo miqyosida mamlakatimiz iqtisodiyoti barqaror sur‘atlar bilan rivojlanib, aholi turmush darajasini izchil oshirish ta‘minlandi. Bu borada erishayotgan yutuqlarimizni va barqaror rivojlanayotgan iqtisodiyotimiz, chet el investorlariga yaratilayotgan keng shart-sharoitlar hamda kafolatlarni yirik xalqaro tashkilotlar, moliya institutlari rahbarlari, ekspert va mutaxassislar tomonidan alohida e‘tirof etilmoqda. Mamlakatimizning ishlab chiqarish salohiyatini modernizatsiya qilishga qaratilgan loyihalarni amalga oshirish hamda iqtisodiyotni erkinlashtirish va 122 modernizatsiyalash, shu orqali jahon standartlariga javob beradigan mahsulot ishlab chiqarishga erishish xorijiy sarmoyalarni, eng avvalo, to‗g‗ridan-to‗g‗ri investitsiyalarni jalb qilish bo‗yicha qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida mamlkatimizning Navoiy, Jizzax va Angren hududlarida maxsus industrial zonalar tashkil qilindi. Ushbu amalga oshirilgan chora-tadbirlar o‗z navbatida, innovatsion faoliyatni rivojlantirish, ilg‗or texnologiyalarni joriy qilish, eksport, shuningdek, transport va telekommunikatsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish, mahalliy mahsulot va xizmatlarning ichki va tashqi bozorlarda xalqaro sifat, sertifikatlashtirish talablarini joriy etish orqali raqobatbardoshligini oshirish, yangi ish joylarini barpo etish, malakali ishchi-muhandislar, xo‗jalik va boshqaruv kadrlarini tayyorlash va ular malakasini oshirish kabi bir qator muhim masalalarni hal etish imkonini bermoqda. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning muhim jihati ma‘lum hudud yoki ishlab chiqarish sohasini iqtisodiy rivojlantirishni rag‗batlantirish, shuningdek, erkin iqtisodiy zonalardan iqtisodiyotni modernizatsiya qilishning hududiy uslubi sifatida foydalaniladi. Ushbu maqsadlarga erishish, shuningdek, erkin iqtisodiy zonalar faoliyatidagi xalqaro tajribalar afzalliklarini iqtisodiy tuzilmaga joriy qilish maqsadida 2008 yil 2 dekabrdagi ―Navoiy viloyatida erkin industrial-iqtisodiy zona tashkil qilish to‗g‗risida‖gi, 2013 yilning 18 martdagi O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Jizzax‖ maxsus industrial zonasini barpo etish to‗g‗risida»gi va 2013 yil 13 apreldagi ―Angren‖ maxsus industrial zonasini barpo etish to‗g‗risida‖gi Farmonlariga asosan ―Navoiy‖ erkin industrial-iqtisodiy zonasi tashkil etilgani qanday natija berayotgani hammamizga ma‘lum. Mazkur Farmonlar yuqori qo‗shilgan qiymatga ega bo‗lgan raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni ta‘minlaydigan zamonaviy, yuksak texnologiyali ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb etish, bu borada qulay shart- sharoitlarni shakllantirishga, ishlab chiqarish va resurs salohiyatidan samarali foydalanish, shu asosda yangi ish joylarini yaratish va aholi daromadlarini oshirishga xizmat qilmoqda. 123 Shuni alohida qayd etish lozimki, erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilish va ular faoliyatini tartibga solishga qaratilgan milliy qonun hujjatlaridan tashqari, ushbu munosabatlarni tartibga solishga xalqaro huquqiy hujjatlar ham bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqaro tashkilotlar bergan ma‘lumotlarga ko‗ra bugungi kunda dunyoda 3,5 mingdan ziyod erkin iqtisodiy zonalar bo‗lib, ular 140 taga yaqin mamlakatda joylashgan. Butun dunyodagi erkin iqtisodiy zonalarda salkam 70 million kishi mehnat qiladi. Ularning yillik savdo aylanmasi esa 500 mlrd. dollardan ziyoddir. Ayni paytda EIZlarning juda ko‗p turlari bo‗lib, iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi hamda globallashuv jarayonining ta‘siri natijasida ular ham miqdor, ham sifat jihatidan o‗zgarib va ko‗payib bormoqda. Shu tariqa iqtisodiy tizim va dunyodagi yirik investorlar bilan aynan mamlakat iqtisodiyoti uchun samarali yo‗sinda, ya‘ni yuqori qo‗shimcha qiymat yaratuvchi ishlab chiqarish sohalarida to‗laqonli hamkorlik qila oladigan holga keltirildi. Shunday qilib erkin iqtisodiy zona deganda muayyan mintaqani jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el kapitalini, istiqbolli texnologiya va boshqaruv tajribasini jalb etish maqsadida tuziladigan, aniq belgilangan ma‘muriy chegaralari va alohida huquqiy tartiboti bo‗lgan maxsus ajratilgan hududdir. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilish va ular faoliyatining huquqiy asoslarini shakllantirishga qaratilgan chora-tadbirlarning ishlab chiqilayotganligi mamlakatimizni modernizatsiya qilish va aholi bandlik darajasini yanada oshirishning muhim omili sifatida jahon standartlariga javob beradigan va dunyo bozorlarida talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish, xorijiy investitsiyalarni, birinchi galda to‗g‗ridan-to‗g‗ri investitsiyalarni jalb etish bo‗yicha qulay shart- sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirish va bu boradagi huquqiy asoslar mamlakatimiz iqtisodiyotini yanada rivojlantirishda va uning samaradorligini oshirishda, jahon bozoriga tobora integratsiyalashuviga, to‗g‗ridan – to‗g‗ri investitsiyalarni rag‗batlantirishning o‗ziga xos va betakror mexanizmini joriy qilishda muhim ahamiyat kasb etmoqda. ―Navoiy‖ erkin sanoat-iqtisodiy hududi (―Navoiy‖ ESIH) 2008-2009 yillarda Navoiy 124 shahrining endigina modernizatsiya qilingan halqaro aeroporti qoshida tashkil qilingan edi. O‗sha paytlarda ko‗pchilik nashrlarda ―Navoiy‖ ESIH tashkil etilishi mamlakat hukumatining tanazzulga qarshi siyosati choralaridan biri sifatida baholandi. Navoiy viloyati mamlakatdagi ilk ESIH sifatida tanlab olinganligining sabablari quyidagilar bo‗lishi mumkin: 1. Rivojlangan transport infrastrukturasi: gap shundaki, Navoiy shahri Xitoy va Yevropa o‗rtasidagi muhim savdo yo‗llarining chorrahasida joylashgan; 2. Qayta ta‘mirlangan Navoiy shahri aeroporti yuk samolyotlarini qabul qilish imkoniyatiga ega; 3. Keng xom-ashyo salohiyati; 4. Juda qulay hududiy joylashuv: shahar O‗zbekiston Respublikasining geografik jihatdan qoq o‗rtasida joylashgan, ya‘ni qo‗shni mamlakatlar hududlarigacha deyarli bir xil masofa mavjud. Loyihani amalga oshirishga Janubiy Koreya, Xitoy, Hindiston, Birlashgan Arab Amirliklari, Turkiya va Singapur kabi mamlaktlarning yetakchi kompaniyalari birlamchi sarmoyadorlar sifatida ishtirok etishgan. 2009 yilning yanvarida shahar aeroporti Korean Air aviakompaniyasiga boshqaruviga bu yerda halqaro intermodal logistika markazi tashkil qilish uchun berildi. EIH/ESIH tashkil etish mamlakatning iqtisodiy va sanoat salohiyatini to‗ldirishga imkon beradi. Shunday qilib, EIH tashkil qilayotgan mamlakatimiz birqator afzalliklarga ega bo‗ladi. Ya‘ni natijada O‗zbekiston sifatli raqobatbardosh mahalliy mahsulotlar ishlab chiqarish, byudjetning to‗ldirilishi, kadrlarning malakasining oshishi, yangi texnologiyalardan foydalanish imkoniyati, transport infrastrukturasining rivojlanishi kabi afzalliklarga ega bo‗ldi. O‗zbekiston o‗zining taraqqiyoti mobaynida iqtisodiy rivojlanish, investitsion siyosat, aholi farovonligining oshishi, yalpi ichki mahsulotning ortishi, aholi bandiligini ta‘minlash, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, valyuta barqarorligi va boshqa bir qator ko‗rsatkichlar bo‗yicha salmoqli natijalarni qo‗lga kiritdi. Qisqa davr mobaynida O‗zbekiston tomonidan qo‗lga kiritilgan bunday yutuqlar dunyoning ko‗plab davlatlari va yirik moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlar tomonidan alohida e‘tirof etilmoqda. 125 Bugungi kunda iqtisodiy taraqqiyot va biznesni harakatga keltiruvchi muhim omillardan biri bo‗lgan Erkin iqtisodiy hududlarni tashkil qilish masalasi respublikamiz oldida turgan muhim masalalardandir. Xususan, Navoiy erkin iqtisodiy hududi bugungi kunda mamlakatimizga kirib kelayotgan investitsiyalar hajmi bo‗yicha qisqa vaqtlarda yuqori ko‗rsatkichlarga erishib kelmoqda. Bugungi kunda esa bunday hududlar boj to‗lanmaydigan, shuningdek, boshqa iqtisodiy va tashkiliy tartibga solinganligi tufayli ishlab chiqarish va savdo rag‗batlantiriladigan, tashqi iqtisodiy faoliyat mohirona olib boriladigan, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‗yicha katta imkoniyatlar taqdim qiladigan o‗ziga xos hudud sifatida namoyon bo‗lmoqda. O‗zbekiston ham bu boradagi imkoniyatlarni, xalqaro tajribani chuqur o‗rgangan holda, iqtisodiy rivojlanish sari tobora chuqur odimlab borayotganligini ko‗rib turibmiz. Shu nuqtai nazardan ham quyidagi masalalarga alohida ahamiyat qaratish bugungi kunning muhim masalalardan hisoblanadi: - global iqtisodiy tizimning rivojlanishi va ushbu jarayonlarda erkin iqtisodiy hududlarning o‗rni va rolini tadqiq qilishga bo‗lgan ehtiyojning ortib borayotganligi; - erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etishning asosiy shakllari va tamoyillariga doir ilmiy qarashlarni tahlil qilishga bo‗lgan zaruratning ortib borayotganligi; - sanoati taraqqiy etgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi jarayonidagi tajribalarida Erkin iqtisodiy hududlar rivojlanishining va ularning namoyon bo‗lish shakllarini ilmiy jihatdan tadqiq qilishning ahamiyati ortib borayotganligi; - bugungi kunda taraqqiyotda tobora yuksak marralarni zabt etayotgan Janubiy- Sharqiy Osiyo mamlakatlarining Erkin iqtisodiy hududlarni tashkil etish borasidagi bosib o‗tgan yo‗llarini ilmiy tadqiq qilishning zarurati; - iqtisodiy rivojlanish borasida dunyoda tobora o‗z o‗rniga ega bo‗lib borayotgan mamlakatimizda erkin iqtisodiy hududlarni rivojlantirish istiqbollarini tadqiq qilishning ahamiyati yuqoriligi; - Navoiy erkin industrial iqtisodiy hududining tashkil qilinishi hamda uning O‗zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatidagi o‗rni masalalarini tadqiq qilish muhim vazifalardan biridir. 126 Shakllanish va rivojlanish jihatdan o‗tgan asrning ikkinchi yarmida jahon miqyosida tobora kengayib borgan, iqtisodiy va savdo instituti hisoblangan Erkin iqtisodiy hududlar bugungi kunda taraqqiyot borasida o‗zining nihoyatda yuqori cho‗qqisiga erishganligiga amin bo‗ldik. Erkin iqtisodiy hududlarga rivojlangan mamlakatlar tomonidan eksportga mo‗ljallangan ishlab chiqarishni rivojlantiruvchi, ilg‗or texnologiyalarni joriy etish hamda xorijiy kapitalni jalb qilish imkonini beradigan yangi iqtisodiy rivojlanish mexanizmi sifatida qaraladi. Mamlakatning iqtisodiy salohiyatini oshirish va qulay investitsion muhitni yaratishning boshqa vositalari bilan bir qatorda xorijiy mamlakatlarda turli erkin iqtisodiy hududlarni shakllantirish metodi qo‗llaniladi. Erkin iqtisodiy zonalar odatda ikki turga ajratiladi: 1) tovarlar va mahsulotlarni ishlab chiqarish, ularni sotish bilan bog‗liq bo‗lgan sanoat-ishlab chiqarishga yo‗naltirish; 2) yuqori texnologiyalarni o‗zlashtirishga qaratilgan, texnik joriy qilishga yo‗naltirilgan hududlar bo‗lib, asosan, ilmiy-texnikaviy mahsulotlarni ishlab chiqarish va uni sanoatga tatbiq qilishga asoslangan iqtisodiy hududlar. Bunday hududlarda asosiy sub‘ekt sifatida ishtirok etadigan rezidentlar ham faoliyat yuritadilar va ularning asosiy vazifasi ushbu hududlarda tadbirkorlik faoliyatini olib borish va undan foyda olishga qaratilgan bo‗ladi. Quyida Erkin iqtisodiy zonalarning asosiy vazifalari keltirib o‗tilgan: - iqtisodiyotga ilg‗or texnologiyalarni jalb qilish; - eksportni rag‗batlantirish va shu orqali valyuta tushumini ta‘minlash va oshirish; - aholining bandligini ta‘minlash; - zamonaviy infrastrukturani shakllantirish va rivojlantirish; - taraqqiyotdan ortda qolayotgan hududlarda ham texnik-texnologik rivojlanishni jadallashtirish; - boshqaruv va zamonaviy xalqaro tadbirkorlik sohasidagi ilg‗or xalqaro tajribaga ega bo‗lish; - hududlarni xo‗jalik yuritishning yangi usullarini sinov maydoniga, milliy xo‗jalik rivojlanishining qutbiga aylantirish. 127 Koreya va Xitoyda erkin iqtisodiy hudulardan unumli foydalanilishi oqibati o‗tgan asrning 80-90 yillarida ushbu davlatlar iqtisodi katta yutuqlarga erishdi. Natijada Xitoy YAIM hajmi bo‗yicha dunyoda ikkinchi (AQShdan keyin) o‗ringa chiqib oldi. Koreya esa iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarida, ya‘ni sanoat, mashinasozlik, kemasozlik va elektronikada dunyoda yetakchi mamlakatlarning biriga aylandi. Bu ko‗rsatkichlarga erishish uchun Koreya va Xitoyda tashkil etilgan erkin iqtisodiy hududlarning roli katta ahamiyatga ega bo‗ldi. Shu bois ham hozirgi sharoitda erkin iqtisodiy zonalarni yanada rivojlantirishda quyidagi tadbirlarni amalga oshirish muhim bo‗lib hisoblanadi: - infratuzilmani rivojlantirish va ―Navoiy‖ erkin iqtisodiy industrial hududining raqobatbardoshlik ustunliklarini oshirishda uning boshqa kompleks ob‘ektlari, Navoiy shahri va viloyatidagi infratuzilma inshootlari bilan o‗zaro bog‗liq ravishda rivojlantirish; - menedjment va sifat ustidan nazorat hamda xalqaro standartlarga muvofiq infratuzilma va ishlab chiqarish omillarini doimiy rivojlantirish, yangilash va kengaytirish; - yashash uchun muhim ijtimoiy shart-sharoitlarni ta‘minlash va rivojlantirish; - yuqori malakali kadrlar va o‗rta darajadagi texnika yo‗nalishidagi mutaxassislarni uzluksiz ravishda tayyorlash. - investitsiyalarni jalb qilish hamda investitsion loyihalarni amalga oshirishda esa sanoatning asosiy tarmoqlarida samarali loyihalar sonini ko‗paytirish orqali xorijiy investitsiyalar hajmini sezilarli darajada oshirish; - jalb qilinayotgan investitsiyalar va amalga oshirilayotgan loyihalarning sifat ko‗rsatkichlarini yaxshilash (yuqori texnologiyalar, eksport yo‗naltirilgan, ishga yollash sifati va darajasini oshirish va boshqalar); - jalb qilinayotgan investitsiyalarni mutanosib va maqsadli rivojlantirish; - EIZga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub‘ektlarini jalb qilish maqsadida ular uchun qulay investitsion muhit va huquqiy baza yaratish eng ustuvor maqsadlarimizdan biri hisoblanadi. |
