Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a., Omonov a. A., Xaydarov z. Sh., Niyozov z. D. Tijorat banklari aktiv va passivlarini boshqarish
Bank faoliyati turi boʻyicha daromadlar guruhi
Download 1.01 Mb.
|
TIJORAT BANKLARI AKTIV VA PASSIVLARINI ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМА лотинча
- Bu sahifa navigatsiya:
- 18.2. Tijorat bankining xarajatlari, ularning tuzilishi va tarkibi. Tijorat banklari foizli va foizsiz xarajatlar
- Foizli xarajatlar
- Foizsiz xarajatlar
- Operatsion xarajatlar
Bank faoliyati turi boʻyicha daromadlar guruhi
Tijorat banklari daromadining mohiyati va boshqa moliyaviy institutlaridan farqlanib turuvchi xususiyati - bank pul resurslarini tashkil etib va ularni yuqori daromadli bank portfellarini yaratish layoqati bilan belgilanadi Tijorat banklarining daromadlari va xarajatlari, bank foydasini oshirish muammolarini oʻrganish, uning tijorat korxonasi sifatidagi samaradorligini baholash imkoniyatini beradi. 18.2. Tijorat bankining xarajatlari, ularning tuzilishi va tarkibi. Tijorat banklari foizli va foizsiz xarajatlar Bankning daromadliligi, birinchi navbatda xarajatlarni kamaytirishga bogʻliq. Bank ishi texnologiyasidagi muvaffaqiyatlar joriy xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi. Xarajat - bu pul vositasini ishlab chiqarish (bank) va noishlab chikarish (nobank) faoliyatlariga ishlatish (xarajat qilish) tushuniladi. Daromadlar va xarajatlar, toʻlangan vakti va pul kelib tushgan sanadan katʻi nazar, kaysi davrga taallukli boʻlsa, oʻsha hisobot davrida aks ettiriladi. Bankning daromadliligi, birinchi navbatda, xarajatlarni kamaytirishga bogʻliq. Bank ishi texnologiyasidagi muvaffaqiyatlar joriy xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi. 258
Odatda, banklar oʻz zimmasiga operatsiya xarajatlari, ustama foizlarga
ketgan mablagʻlar, shuningdek, kredit riski bilan bogʻliq boʻlgan yoʻqotishlarni qoplash uchun ajratmalarni oladilar. Bank xarajatlari tarkibi: foizli xarajatlar foizsiz xarajatlar operatsion xarajatlardan iborat. Operatsion xarajatlar: Foizli xarajatlar Komission xarajatlar Moliya bozoridagi operatsiyalar boʻyicha xarajatlar Boshqa operatsiyaon xarajatlar. Bank faoliyatini funksionallashtirishni taʻminlashi boʻyicha xarajatlar. Boshqa xarajatlar. Yuqoridagi xarajat turlari mamlakatimizdagi hozirgi bank tizimiga toʻgʻri kelmaydi. Chunki bizda tijorat banklari xarajatlari foizli xarajatlar, foizsiz xarajatlar va operatsion xarajatlarga boʻlib oʻrganiladi va shu tartibda ishlashadi. Bu xarajat turlarini kengroq tarzda koʻradigan boʻlsak, quyidagicha turkumlash mumkin: Foizli xarajatlar Talab qilib olinguncha depozitlar boʻyicha Jamgʻarma depozitlar boʻyicha Muddatli depozitlar boʻyicha Depozit sertifikatlar boʻyicha Hukumat hisobvaraqlari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankiga toʻlanadigan hisobvaraqlar boʻyicha Boshqa banklarga toʻlanadigan hisobvaraqlar boʻyicha Boshqa qarz mablagʻlari boʻycha 259
Chiqarilgan qarz qimmatli qogʻozlari boʻyicha REPO bitimlari boʻyicha Boshqa foizli xarajatlar Foizsiz xarajatlar: Xorijiy valyutalarda koʻrilgan zararlar Tijorat operatsiyalaridan koʻrilgan zararlar Qaram xoʻjalik jamiyatlariga, qoʻshma korxonalarga va shoʻba xoʻjalik jamiyatlariga qilingan investitsiyadan koʻrilgan zararlar Investitsiyalardan koʻrilgan zararlar Boshqa foizsiz xarajatlar Operatsion xarajatlar: Bank xizmatchilarining ish haqi va ular uchun qilingan boshqa xarajatlar Ijara va taʻminot xarajatlari Xizmat safari va transport xarajatlari Maʻmuriy xarajatlar Reprezentatsiya va xayriya Eskirish xarajatlar Sugʻurta, soliq va boshqa xarajatlar Koʻrilishi mumkin boʻlgan zararlarni baholash Daromad soligʻini baholash. Tijorat banklari foizli xarajatlari ichida jalb qilingan depozitlar boʻyicha xarajatlar salmoqli oʻrin egallaydi. Bu xarajatlar ham foizli daromadlar singari kunlik hisoblab boriladi, yaʻni depozitlar boʻyicha foizlar har kuni hisoblab yoziladi va kuyidagi buxgalteriya oʻtkazmasi yordamida aks ettiriladi: Depozit summasi (qoldigi) x foiz stavkasi x amaldagi kunlar soni 365 Dt 50100-51100 Depozitlar boʻyicha foizli xarajatlarning tegishli hisobvaragʻi; Kt 22402 ―Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar boʻyicha 260 toʻlash uchun hisoblangan foizlar‖. Bank operatsiyalarni bajarish bilan bogʻliq boʻlgan xarajatlar operatsion xarajatlar deyiladi. Ularni toʻgʻri yoki oʻzgaruvchan xarajatlar deyish mumkin. Chunki, xarajatning kattaligi bank amalga oshirgan operatsiya hajmiga toʻgʻridan toʻgʻri bogʻliq boʻladi. Tijorat banklarining xarajatlari strukturasi ishlab chiqarish korxonasinikiga nisbatan boshqacha boʻladi. Banklarda xom-ashyo va materiallarga katta xarajatlar yoʻq, ekspluatasiya va asosiy vositalarning xizmatlariga xarajatlar qiyosan unchalik katta emas, hattoki ish haqiga toʻlov ham tijorat banklari xarajatlariniig umumiy summasida katta ulushga ega emas. Mablagʻlarni joylashtirishda daromad olish uchun, avvalo, bu mablagʻlarni jalb qilish kerak. Kredit va qoʻyilmalarning bir qismi bankning oʻz mablagʻlari hisobidan amalga oshiriladi, kredit resurslarining asosiy qismini jalb qilingan mablagʻlar tashkil qiladi. Jalb qilingan mablagʻlarga esa bank foiz toʻlashi kerak. Odatda, tijorat banklari xarajatlarining katta qismini jalb qilingan mablagʻlarga xarajatlar tashkil qiladi. Bu toʻlovlar foiz shaklida amalga oshirilganligi uchun, bu xarajatlar foizli deyiladi. Kredit faoliyati bilan aktiv ishlaydigan universal tijorat banklarida foizli xarajatlarining ulushi hamma xarajatlarining deyarli 70% ini tashkil etishi mumkin. Foizli xarajatlarning kattaligi va ularning xarajatlar umumiy hajmidagi ulushi bank passivlari tuzilishiga bogʻliq. Aholi omonatlari va banklararo kreditlar bank uchun qimmatli hisoblanadi. Shuningdek, banklar yuridik shaxslar depozitlari va chiqarilgan qarz majburiyatlariga (obligatsiya, foizli veksellar va depozit sertifikatlari) nisbatan katta foizlar toʻlaydi. Bank uchun eng arzon xarajat boʻlib, yuridik shaxslarning hisob-kitob va joriy schetidagi, jismoniy shaxslarning talab qilib olinguncha hisobrakamidagi mablagʻlari hisoblanadi. Bank majburiyatlari strukturasida bu mablagʻlar ulushi qancha koʻp boʻlsa, foizli xarajatlar shuncha kam boʻladi va bank foydasi koʻpayadi. Bank foizli xarajatlarini uning umumiy hajmiga nisbatan oʻsishi, bankning kredit resurslarini oladigan bozor konʻyunkturasining yaxshimasligidan yoki 261 bankning bu bozorlardagi raqobat mavqyeini yomonlashganidan dalolat beradi. Foizli xarajatlarning oʻsishi, foizli daromadlarning adekvat oʻsishi bilan yonma-yon borsa,bu xol normal hisoblanadi. Foizli daromadlarning oʻsish surʻati foizli xarajatlarning oʻsishidan oshib ketsa, bu hol bank uchun ideal hisoblanadi. Odatda, moliya bozoridagi operatsiyalar boʻyicha xarajatlarni alohida guruhga ajratishadi. Bank bu bozorlardan qimmatliklarni realizatsiya qilish boʻyicha daromadlar oladi (qimmatli qogʻozlar, chet el valyutalari, qimmatli metallar va boshqalar), xarajatlarga esa, qimmatliklarni olish uchun ketgan sarflar kiradi. Bank kuponli obligatsiya sotib olayotganida yigʻilgan kuponli daromadlarni toʻlashiga toʻgʻri keladi. Kuponsiz qimmatli qogʻozlar, odatda, diskont bilan sotib olinadi. Moliya bozori konyukturasi yomonlashganda, qimmatbaho qogʻozlar, chet el valyutasi va boshqa mulklarni qayta baholash natijasida, bank anchagina xarajatlar qilishiga toʻgʻri keladi. Bevosita aniq bank operatsiyalari bilan bogʻliq boʻlgan boshqa xarajatlar: oborotdan har xil soliqlar (Masalan, chet el valyutasini sotib olishga soliqlar), mijozlar toʻlovlari boʻyicha pochta va telegraf xarajatlari, inkassasiya xarajatlari va boshqalar. Bu xarajatlar boshqa operatsion xarajatlar deyishadi. Bank faoliyatini taʻminlash boʻyicha harajalar. Bankni funksio-nallashtirishni taʻminlash bilan bogʻliq, ammo aniq operatsiyalarga toʻgʻridan toʻgʻri bormaydigan xarajatlar bu guruhga kiradi. Iqtisodiy nazariyada ularni egri yoki shartli-doimiy xarajatlar deyiladi. Aktivlari hajmi kichik va oʻrta boʻlgan banklarda bu xarajatlar summasi unchalik bilinmaydi. Jalb qilingan va joylashtirilgan resurslari hajmi katta boʻlgan yirik banklarda bank faoliyatini taʻminlash boʻyicha xarajatlar umumiy xarajatlarning 40-55% ini tashkil etadi. Bank faoliyatini taʻminlash boʻyicha xarajatlar tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: 262 Xodimlarga ketadigan xarajatlar (ish haqi, oylik mukofotlar, moddiy yordam, xodimlarga har xil imtiyozlar berish, safar xizmati xarajatlari, malakali kadrlarni izlash va oʻqitish boʻyicha xarajatlar va boshqalar); Bino va inshootlarga ketadigan xarajatlar (ijara, eskirish xarajatlari, binolar taʻmiri va ekspluatasiyasi, kommunal toʻlovlar, yer soligʻi, mol-mulk soligʻi, binoni qoʻriqlashga ketadigan xarajatlar va boshqalar) Ish joyini asbob-anjomlar bilan taʻminlashga ketadigan xarajatlar (sotib olish, taʻmirlash, bank uskunalarini saqlash, kompyuter, mebel, qoʻriq-signalizasiya, seyf, hisob mashinalari, valyuta detektorlari va boshqalar); Reklamaga ketadigan xarajatlar; Bank faoliyatini informasion taʻminlashga ketadigan xarajatlar (vaqti-vaqti bilan boʻlib turadigan nashrlar, maxsus adabiyotlarni sotib olish va yozilish, informasion mahsulotlar va tashqi agentlar xizmatiga toʻlovlar, marketing izlanishlariga ketadigan xarajatlar); Aloqa va telekommunikasiyaga ketadigan xarajatlar (aloqa kanallarini oʻtkazish va ijarasi, telefon va internet xizmatiga toʻlovlar va boshqalar); Transport xarajatlari; Bank faoliyatini taʻminlash boʻyicha boshqa xarajatlar (auditorlik tekshiruvlariga xarajatlar, aksionerlar yigʻilishini tashkil etishga, notarial va yuridik xizmatlarga toʻlovlar). Bank faoliyatini taʻminlash boʻyicha xarajatlarni har xil mezonlar boʻyicha quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: joriy xarajatlar va kapital xarakterdagi xarajatlar (asosiy vositalarni sotib olish); ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlari chiqimlarga tegishli xarajatlar va sof foydadan amalga oshirilgan xarajatlar; meʻyoriy va nomeʻyoriy xarajatlar. Meʻyoriy xarajatlarga safar xizmati, reklama, kadrlarni tayyorlash va boshqa ayrim xarajatlar kiradi. Bu yerda 263
Tijorat banklari oʻz mijozlaridan kunlik savdo tushumlarini bank kassasiga kirim qilishda Markaziy bankning Inkassatsiya Birlashmasi xizmatidan foydalanadi va bunda ular inkassasiya xizmati xarajatlarini qiladi. Hozirda bu xarajatlar ham banklar uchun salmoqli xarajatlar toifasiga kirmoqda. Bank xodimlari va bank xodimlari boʻlmagan, yaʻni mehnat bitimi asosida ishlovchi xodimlar bajargan ishlari uchun ish haqi toʻlash xarajatlari, amaldagi qonunlarga muvofiq navbatdagi va qoʻshimcha taʻtillar pulini, shuningdek, tibbiy koʻriklardan oʻtish davlat majburiyatlarini bajarishlar uchun sarflangan vaqt evaziga haq toʻlash kabi xarajatlar qiladi. Bundan tashqari, banklarning foizsiz xarajatlariga bank sohasida malakali kadrlar tayyorlashda qiladigan xarajatlari kiradi. Tijorat banklari oliy oʻquv yurtlari bilan kelishilgan shartnomadagi mablagʻlarni toʻlab, bank sohasiga malakali kadrlar tayyorlash, bank xodimlari malakasini oshirish va qayta tayyorlash xizmatlari uchun haq toʻlaydi. Bunda banklar nomoddiy aktiv shakllantiradi va bu kelajakda oʻz samarasini beradi. Boshqa xarajatlar kategoriyasiga koʻzga tutilmagan hollarda boʻladigan tasodifiy xarajatlar kiradi. Boshqacha qilib aytganda,bank faoliyatidagi risklarni qoplashga ketgan xarajatlar deyish mumkin. Bu xarajatlar bank tizimi smetasiga qoʻshiladi yoki oldingi davrdagi koʻzda tutilmagan xarajatlar darajasidan kelib chiqqan holda, smetada aniq bir summa nazarda tutiladi. Boshqa xarajatlarga quyidagilar kiradi: shtraflar, penyalar, jarimalar; hisobot davrida chiqqan oʻtgan yilgi xarajatlar; bank mulkining realizasiyasi boʻyicha xarajatlar; mijoz noroziligi boʻyicha toʻlangan toʻlovlar; boshqa xarajatlar. Odatda, bank daromadlarining 2/3 qismi foizli xarajatlarga, berilgan kreditlar boʻyicha yoʻqotishlarni qoplashga, soliqlarni toʻlashga, kutilayotgan 264 foydaga va sarmoyaning oʻsishiga sarflanadi. Xarajatlarga likvidlilik kabi ustama foiz oʻzgarishlari passivlar tarkibi va xususiy kapital hajmi taʻsir qiladi. Oʻz navbatida, bank xarajatlari tarkibidagi oʻzgarishlar aktivlar daromadligiga ham oʻzgarishlar kiritishni talab qiladi. Xarajatlarni toʻgʻri hisoblash banklarga muqobil konservativ resurslar narxlarini taqsimlash va bank aktivlarini aniq baholash hamda xarajatlarni qoplab, aksiyadorlar uchun daromadlarni toʻgʻri taqsimlash imkonini beradi. Xarajatlarni baholashga kreditlar ustama foizlarini belgilashning asosiy omili sifatida qarash kerak. Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||