Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

6.3.2 Mexanik tanlash usuli 
 
Bosh to‘plam, ma’lum miqdorda tartibga solingan hollarda, ya’ni birliklarning 
joylanishida ma’lum ketma-ketlik mavjud bo‘lgan (xodimlarning tabel nomerlari, 
uylarning va kvartiralarning nomerlari va shu singarilar) da mexanik tanlash usulida, 
tanlab olingan to‘plam bilan bosh to‘plamga kiritiladigan birliklar o‘rtasida 
munosabatlar proporsiyasi aniqlaniladi. Faraz qilaylik, 500000 birlikdan 2% tanlab 

---

77 
kuzatish o‘takazilsin, ya’ni 10000 birlik tanlab olinishi ko‘zda tutilsin, bu holda tanlash 
proporsiyasi
)
10000
:
50000
1
(
50
1
1


ni tashkil etadi. 
Tanlash teng oraliqni proporsiyalar asosida amalga oshiriladi, Masalan, 1:50 - 
chi birlik tanlandi, 1:20 (5% tanlashda) har bir 20 birlik va hakozo shu singari tanlab 
olinadi. 
Mehanik tanlash usuliga asosan, bosh to‘plam o‘rganilayotgan miqdor bo‘yicha 
yoki o‘zaro bog‘lanishda bo‘lgan belgilar bo‘yicha tartibga solinadi, bu esa tanlash 
reprezentativligining oshishiga olib keladi. lekin, bu holda muntazam ravishda sodir 
bo‘ladigan xatoning yuz berishi havfi ko‘payadi, masalan, har qaysi oraliqdan 
birinchisi yoki ohirgisi tanlab olinsa, ayniqsa xatoni ko‘payicha olib keladi. Shu tufayli 
har qaysi oraliqdan, uning o‘rtasida joylashgan birlik tanlab olinishi maqsadga 
muvofiqdir, masalan 5%-lik tanlab kuzatishda 10,30,50,70 birlik va shu ketma-ketlikda 
tanlab olinsa maqsadga muvofiqdir. 
Mexanik tanlash qaytarilmagan usulda amalga oshiriladi. Shuning uchun ham 
mexanik tanlash usulida o‘rtacha hatoni quyidagi formuladan foydalinadi: 





 

N
n
n
1
2


6.3.3. Tipik tanlash usuli 
Bu usulda bosh to‘plam birliklarini bir nechta tipik guruhlarga bo‘lish (ajratish) 
imkoniyati mavjud bo‘lgan hollarda foydalinadi. Aholi kuzatilayotgan bunday 
guruhlarga misol bo‘lib, tumanlar, ijtimoiy, yosh yoki ma’lumot guruhlari bo‘lishi 
mumkin, korxonalarni kuzatishda esa, tarmoq, mulk shakli va shu singarilar bo‘lishi 
mumkin. 
Tipik tanlashda har qaysi tipik guruhlardan tasodifiy tanlash yoki mehanik 
tanlash usuliga muvofiq tanlab kuzatish amalga oshiriladi. Bu usulda tanlab kuzatish 
o‘tkazilganda hamma guruhlardan ma’lum miqdorda birliklar tanlab olingan to‘plamga 
albatda tushishi o‘rtacha xatoga guruhlar aro dispersiyaning ta’siri bo‘lmaydi, shu 
sababli faqatgina guruh ichidagi tebranishlar hisobga olinadi. 
birliklarni tipik tanlashga ajratish tipik guruhlar hajmiga nisbatan proporsional 
holda yoki guruhlar ichidagi belgilar differensiyasiga proporsional holda amalga 
oshiriladi. 
Har qaysi guruhdan tanlab olinadigan birliklarni tipik guruhlar hajmiga nisbatan 
proporsional holda tanlab olishda quyidagi formuladan foydalinadi: 
N
N
n
n
i

1
bu yerda: N-i ga guruh hajmi 

---

78 
ni= i- guruhdan tanlab olingan to‘plam: 
Ni-i- guruh hajmi, bosh to‘plamdagi/ 
Bunday tanlama to‘plam o‘rtacha xatosini quyidagi formulalar yordamida 
aniqlaniladi: 
n
i
2




(Qaytarilgan tanlash usuli) 
)
1
(
2
N
n
n
i 



(Qaytarilmagan tanlash usuli) 
Bu yerda
i
2


- guruhlar ichidagi dirpersiyalar o‘rtachasi. 
Belgilar proporsional differensiatsiyasi mavjud bo‘lgan tanlashda har qaysi 
guruh bo‘yicha kuzatishlar soni quyidagi formula bilan aniqlaniladi: 
iNi
iNi
n
ni




σi - i-chi guruhdagi o‘rtacha kvadratik chetlanish. 
Bunday tanlashning o‘rtacha xatosi quyidagi formulalar yordamida aniqlaniladi: 


ni
i
iN
N
2
2
1


(Qaytarilgan tanlash usuli) 






 

N
n
ni
i
iN
N
i
1
1
2
2


(Qaytarilmagan tanlash usulda) 
Belgilar proporsional differensiyasi usulida tanlab kuzatish yaxshi natijalar 
beradi, lekin tanlab kuzatish o‘tkazguncha o‘zgaruvchanlik to‘g‘risidagi ma’lumotlarni 
olishning qiyinligi bu usulning amaliyotda qo‘llanishiga qiyinchilik tug‘diradi.
Tipik tanlashning har ikkala variantining qo‘llanilishini quyidagi shartli 
misollarda qarab chiqamiz. Faraz qilaylik, korxona ishchilarini sexlar miqdoriga 
proporsional holda 10 % li qaytarilmagan tenglik tanlash usuli asosida vaqtincha ishga 
layoqatsizlik evaziga yo‘qolishlarni baholash maqsadida o‘tkazilgan tanlab kuzatish 
natijalari quyidagi jadvalda tasvirlangan (6.3-jadval).