Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

9.5. O‘zaro bog‘langan o‘zgaruvchan, doimiy tarkibli va struktura 
ta’siri indekslari tizimi 
Indeksning usuli qandaydir murakkab hodisalarning dinamika (o‘zgarishiga) 

---

118 
ta’sir etuvchi alohida omillarning ta’sirini o‘rganishda keng ko‘lamda qo‘llaniladi. 
Ma’lumki, har qanday belgi o‘rtachasining davr va hududlardagi o‘zgarishiga, 
birinchidan o‘rtalashtirilayotgan belgining o‘zgarishi ta’sir etsa, ikkinchidan, vaznlar 
o‘zgarishi ta’sir etadi, Agar agregat indekslarining sur’ati va maxrajlarida vaznlar 
o‘zgarishisiz qoldirilsa, u holda bunday ko‘rinishdagi indekslar doimiy tarkibli 
indekslar deyiladi. Masalan, narx umumiy indeksida 



1
0
1
1
q
P
q
P
J
р
yoki





1
1
0
1
1
1
:
q
q
P
q
q
P
J
р
yoki miqdor umumiy indeksi: 



0
0
0
1
P
q
P
q
J
q
Yuqorida aytilgan fikrimizga misol tariqasida haqiqiy baxolardagi mahsulot 
dinamikasini qarab chiqsak, unga narx va shu mahsulotlar miqdori (fizik hajmi)ning 
birgalikdagi ta’siri asosida yuz berishi ma’lum. Bu holda mahsulot fizik hajmi va narx 
indekslari mahsulot dinamikasiga ta’sir etuvchi shu omillarning o‘lchovi bo‘ladi. 
Buning uchun ular o‘zaro bog‘langan yagona indekslar tizimidan iborat bo‘lishi kerak,
ya’ni: 
;
*
0
0
1
0
1
0
1
1
0
0
1
1







q
P
q
P
q
P
q
P
q
P
q
P
bu yerdan, 
Jpq = Jp * Jq ekanligi ma’lum. 
Statistikada indekslashtirilayotgan belgi o‘rtachalarining nisbati o‘zgaruvchan 
tarkibli indeks deb yuritiladi. U umumiy holda quyidagi ko‘rinishga ega: 
;
:
0
0
0
1
1
1
0
1






f
f
X
f
f
X
X
X
x
J
Narx umumiy indeksi misolida qarab chiqsak: 






0
0
0
1
1
1
0
1
:
q
q
P
q
q
P
Р
Р
J
р
O‘zgaruvchan tarkibli indeks, doimiy tarkibli indekslardan farqli o‘laroq 
o‘rtachaning umumiy o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi ikkita omilni, ya’ni 
indekslashtirilayotgan belgi birliklari (Pi)ni va vaznlar tizilmasining o‘zgarishini 
o‘zida aks ettiradi. Doimiy tarkibli indekslar esa faqatgina indekslanayotgan 
birliklarning o‘rtacha o‘zgarishinigina o‘ziga aks ettiradi. 
Bu indekslar tizimiga kiruvchi uchinchi indeks bo‘lib, struktura ta’siri indeksi 
hisoblanadi. Bu indeks sifat belgilari o‘rtacha darajasining o‘zgarishiga vaznlar 
tizilmasi o‘zgarishining ta’sirini aniqlash imkonini beradi. 
U quyidagi formula bilan ifoda etiladi: 

---

119 





0
0
0
1
1
0
:
f
f
X
f
f
X
J
s
yoki narx misolida yozsak quyidagi formulani 
hosil qilamiz: 





0
0
0
1
1
0
:
q
q
P
q
q
P
Js
р
Shunday qilib, milliy iqtisodiyot taraqiyotini tahlil qilishda o‘zaro bir - biri bilan 
bog‘langan o‘zgaruvchan tarkibli, doimiy tarkibli va struktura ta’siri indekslaridan 
foydalaniladi. Bu tizimni quyidagicha ifodalash mumkin:











0
0
0
0
1
0
0
0
1
:
*
:
f
f
X
f
f
X
f
X
f
X
f
f
X
fi
f
X
i
i
i
i
i
i
Jx = Jx * Js