Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

Mahsulotlar 
o‘lchov 
birligi 
Davrlar 
o‘tgan 
Hisobot 
Mahsulot 
miqdori, 
%, q
0
 
Bir 
birlikning 
narxi, so‘m 
P
0
 
Mahsulot 
miqdori, 
q
1
 
Bir 
birlikning 
narxi, so‘m 
P
1
 

---

114 
Go‘sht 
Kg 
1200 
10500 
1000 
13500 
Sut 
L 
2100 
800 
2000 
1000 
Tuxum 
Dona 
500 
40 
520 
50 
Har qaysi mahsulot turlari bo‘yicha narx va miqdor o‘zgarishlarini aniqlash 
uchun yakka indekslar hisoblaniladi. Yakka indekslar quyidagi formulalar yordamida 
hisoblaniladi: 
Yakka narx indeksi: 
;
1
1
P
P
ip 
Go‘sht: 
%);
6
,
28
%(
6
,
128
286
.
1
10500
13500
0
1




yoki
P
P
ip
demak, hisobot davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan go‘shtning narxi 28,6% ga 
oshgan ekan.
Sut: 
%);
25
%(
0
,
125
25
,
1
800
1000
0
1




yoki
P
P
ip
Tuxum: 
%);
25
%(
0
,
125
25
,
1
40
50
0
1




yoki
P
P
ip
Yakka miqdor (fizik xajm) indeksi: 
0
1
q
q
iq 
Go‘sht:
%);
7
,
16
%(
3
,
83
833
,
0
1200
1000
0
1




yoki
q
q
iq
Sut:
%);
8
,
4
%(
2
,
95
952
,
0
2100
2000
0
1




yoki
q
q
iq
Tuxum:
%);
0
,
4
%(
0
,
140
04
,
1
500
520
0
1




yoki
q
q
iq
Demak, hisobot davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan, go‘sht miqdori 16,7 %, 
sutning miqdori 4,8 % ga kamaygan, tuxum esa 4 % ga ko‘proq sotilgan ekan. 
Umumiy indekslar esa quyidagicha hisoblaniladi: 
Narx umumiy indeksi: 
%)
1
,
28
%(
1
,
128
281
,
1
12120800
15526000
20800
1600000
10500000
26000
2000000
13500000
520
40
2000
800
1000
10500
520
50
2000
1000
1000
13500
1
0
1
1

















yoki
х
х
х
х
х
х
q
P
q
P
J
p
Jami mahsulotlar bo‘yicha ularning narxi hisobot davrga kelib, o‘tgan davrga 
nisbatan o‘rtacha 28,1 % ga oshgan ekan. 
Fizik xajm (miqdor) umumiy indeksini hisoblaymiz: 

---

115 
%)
2
,
15
%(
8
,
84
848
,
0
14300000
12120800
20000
1680000
12600000
20800
1600000
10500000
40
500
800
2100
10500
1200
40
520
800
2000
10500
1000
0
0
0
1

















yoki
х
х
х
х
х
х
P
q
P
q
J
q
Sotilgan mahsulot miqdori (fizik hajmi) joriy yilda o‘tgan davrga nisbatan 15,2 
% ga kamaygan. 
Jami sotilgan mahsulotlar qiymati hisobot davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan 
8,6 % ga oshgan ekan.
Hisoblanilgan, umumiy indekslar o‘rtasida bog‘lanish mavjud. Bu 
bog‘lanishdan foydalanib, ularning natijalarini tekshirish mumkin, ya’ni Jp x Jq = Jpq
bu yerdan qolgan indekslarning noma’lum qiymatlarini osongina aniqlash mumkin.
Bizning misolimizda: Jp x Jq = Jpq 
1,281 x 0,848 = 1,086 yoki
848
,
0
281
,
1
086
,
1
281
,
1
848
,
0
086
,
1






Jp
Jpq
J
yoki
Jq
Jpq
J
q
p
Shuningdek, indekslardan foydalanib, sotilgan mahsulotlar qiymatining hisobot 
davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan mutloq jihatdan o‘zgarishi va bu o‘zgarishga 
ta’sir qiluvchi omillar ta’sirini ham aniqlash mumkin. 
Qiymat o‘zgarishini aniqlash uchun qiymat umumiy indeksining suratidan uning 
maxraji ayriladi, ya’ni: 
ΔPq = ΣP
1
q
1
– Σ P
o
q
o
= 15526000 - 14300000 = 1226000 so‘m; 
bu o‘zgarishga ta’sir qiluvchi omillardan birinchisi, mahsulotlar narxining 
o‘zgarishi bo‘lib, u quyidagicha aniqlaniladi: 
ΔPq
(r)
= ΣP
1
q
1
– ΣP
o
q
1
= 15526000 - 12120800 = 3405200so‘m; 
Ikkinchi omil esa, mahsulot miqdorlarining o‘zgarishidir. Bu ta’sirni aniqlash 
uchun miqdor umumiy indeksining suratidan maxraji ayirilib aniqlaniladi, ya’ni 
ΔPq
(q)
= Σq
1
p
1
- Σq
o
p
0
= 12120800 - 14300000 = - 2179200 
Har ikkala omilning birgalikdagi yig‘indisi, mahsulot qiymatining umumiy 
o‘zgarishini beradi, ya’ni 3405200 + (-2179200) = 1226000 so‘m. 
Umumiy indekslar dastlab joriy davrdagi hodisa darajalarining umumiy 
yig‘indisini bazis davrdagi xuddi shunday yig‘indiga taqqoslash yo‘li bilan aniqlangan. 
Hozirgi davrda amaliyotda qo‘llanilayotgan indekslarning tarixan qanday 
shakllanganligini bilish uchun quyidagi narx indekslarni eslash kifoya: 
Dyuto (Fransiya) tomonidan talqin qilingan narx umumiy indeksi quyidagicha: 

---

116 



0
1
P
P
J
p
(1738 yil) 
Karli (Italiya): 
;
)
:
(
0
1
n
P
P
J
p


(1764 yil) 
Laspeyrs (Germaniya): 
0
0
0
1
q
P
q
P
J
p



(1871 yil) 
Paashe (Germaniya):
1
0
1
1
q
P
q
P
J
p



(1874 yil) 
Fisher (AQSH): 
0
0
0
1
1
0
1
1
*
q
P
q
P
q
P
q
P
J
p





Edjours (Germaniya) 
)
(
)
(
1
0
0
1
0
1
q
q
P
q
q
P
J
p





Laspeyrs narx o‘zgarishini tovarlarning ma’lum massasiga nisbatan ta’riflash 
lozim degan taklifni kiritdi va shu bilan u narx indeksi misolida agregat indekslarga 
asos soldi. Lekin uning fikricha tovarlar massasi bazis davr holatida olinishi kerak edi. 
Paashe esa ularni hisobot davri holatida olish lozimligini asoslab berdi. Hozirgi paytda 
narx umumiy indekslarini shunday agregat shaklida hisoblaniladi. 
Ma’lumki narx o‘zgarishlari albatta shu mahsulotlarni harid qilib olgan 
aholining daromadlariga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Bu ta’sirni ya’ni shu 
mahsulotlarni harid qilgan aholining tejab qolgan yoki ortiqcha harajat qilgan mablag‘i 
qiymatini aniqlash uchun narx umumiy indeksining suratidan maxraji ayiriladi. 
Bizning misolimizda tejalgan yoki ortiqcha harajat qilingan summa:
Demak, bu tovarlarning narxlari (o‘rtacha narxlar ham) oshganligi sababli aholi 
shu miqdordagi tovarlarni sotib olish uchun 3405200 so‘m ko‘p pul mablag‘ini 
ortiqcha sarflagan. 
T(o) = ΣP
1
q
1
- Σ P
0
q
1
= 1552600 - 1212080 = 340520 so‘mni tashkil etgan.