Samarqand iqtisodiyot va servis instituti hudayberdiev umar

9.4. O‘rtacha arifmetik va garmonik indekslar 
Korxona va firmalar hisobotlarida mavjud bo‘lgan ma’lumotlar, ma’lumki 
yakuniy ma’lumotlar tarzida o‘z aksini topadi. Bu esa agregat indekslarni qo‘llash 
imkonini bermaydi, chunki agregat indekslarini hisoblash uchun uni tashkil qiluvchi 
elementlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar qiymatlari alohida mavjud bo‘lishi talab qilinadi. 
Bunday hollarda o‘rtacha indekslar qo‘llaniladi. O‘rtacha indekslar hech qanday 
qiyinchiliksiz indekslarning agregat shaklida foydalanilib hosil qilinadi.
Faraz qilaylik miqdor (fizik xajm) umumiy indeksning hisoblash zaruriyati 
tug‘ilsin, lekin bizga faqatgina o‘tgan vaqt hisobot davrlardagi mahsulot qiymati va 
shuningdek hisobot davriga kelib, o‘tgan davriga nisbatan mahsulot hajmining 
o‘zgarishi to‘g‘risidagi ma’lumot ma’lum bo‘lsin. Bu holda indekslarning agregat 
shaklidan foydalanib, o‘rta arifmetik indeksni hosil qilish mumkin. 

---

117 
Ma’lumki mahsulot fizik xajmning (miqdor) umumiy indeksi quyidagi



0
0
0
1
P
q
P
q
J
q
formuladan ko‘rinib turibdiki, shartli noma’lum (q
1
) hisoblanishi 
lozim bo‘lgan indeksning sur’atida ishtirok etmoqda. Bu noma’lum soni miqdor 
individual indeksi
0
1
q
q
iq 
dan foydalanib aniqlasak: 
q
1
= iq x q0; q
1
ning qiymatini formulaga yozib, arifmetik indeksni hosil 
qilamiz: 



0
0
0
0
P
q
P
iqxq
J
q
Shartli noma’lum hisoblanishi lozim bo‘lgan indeksning maxrajida ham mavjud 
bo‘lishi mumkin. Bunga misol qilib, narx, tannarx umumiy indekslarini aytish 
mumkin. 
Faraz qilaylik, narx umumiy indeksini hisoblash lozim bo‘lsayu, bizning 
ixtiyorimizda faqatgina hisobot va o‘tgan davrdagi mahsulotlar qiymati va o‘tgan 
davrga nisbatan narx o‘zgarishlari to‘g‘risidagina ma’lumotlar ma’lum bo‘lsa, u xolda 
narx o‘zgarishlari asosida uning individual indeksini quyidagicha aniqlash mumkin:
0
1
Р
Р
iр 
bu yerdan
ip
Р
Р
1
0

Shunday qilib, agregat shaklidagi narx umumiy indeksining maxrajidagi 
Poo‘rniga uning qiymatini qo‘ygan, yoki q
1
P
1
: ip nisbat bilan almashtirsak, u holda 
quyidagi ko‘rinishdagi narx garmonik indeksi hosil bo‘ladi: 



ip
q
P
q
P
J
р
1
1
1
1
Agarda taqqoslanayotgan davrlardagi mahsulot narxi o‘rniga narx o‘zgarishi 
foizlari to‘g‘risidagina ma’lumotlar ma’lum bo‘lsa, u holda narx individual indeksi 
quyidagi sxema asosida aniqlaniladi: 
100
_
'
100
foizi
zgarish
o
iр


Xulosa qilib aytganda o‘rtacha indekslar agregat indekslaridan kelib chiqadi. 
Shu tufayli o‘rtacha indekslarni qaysi ko‘rinishida hisoblashimizdan qat’iy nazar u 
agregat shaklidagi indeksning natijasini beradi.