Samarqand iqtisodiyot va servis instituti statistika kafedrasi «iqtisodiy statistika»

3. Iqtisodiy faoliyat turlarini sektorlar 
bo‘yicha tasniflash 
 
Iqtisodiy  faoliyat  yurituvchi  sub’ektlar  sektorlar  bo‘yicha  ham  guruhlanadi. 
Xalq  xo‘jaligi  balansi  (XXB)  tizimida  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlar  qanday  mulk 
shakliga asoslanganligiga qarab sektorlarga bo‘lingan.  
XXB bo‘yicha quyidagi sektorlarga guruhlangan: 
I. Sotsialistik sektor 
1. Davlat sektori. 
1.1. Xo‘jalik hisobidagi korxonalar. 
1.2. Moliyaviy korxonalari 
1.3. Byudjet tashkilotlari 
2. Kooperativlar. 
3. Jamoat tashkilotlari 
4. Ishchi-xizmatchilarning yordamchi xo‘jaligi 
5. Kooperativ a’zolarining yordamchi xo‘jaligi 
II. Xususiy sektor. 
 
XXB tarmoq tasnifi 
Xalqaro tarmoq tasnifi 
1. Moddiy ishlab chiqarish 
    Sanoat 
    Qishloq xo‘jaligi 
    Qurilish 
    Transport (yuk transporti) 
 
Aloqa 
    
Savdo, 
tayyorlov, 
moddiy-texnika 
ta’minot 
Moddiy  ishlab  chiqarishning  boshqa 
tarmoqlari 
2. Nomoddiy xizmatlar ko‘rsatish  
Yakka xizmatlar ko‘rsatish 
 
Qishloq  xo‘jaligi,  ovchilik  va  o‘rmon 
xo‘jaligi 
Baliqchilik 
Kon sanoati 
Tayyorlov sanoati 
Elektr energiyasi, gaz, suv ta’minoti 
Ulgurji  va  yakka  savdo,  avtomobil, 
mototsikl, tele-radio  
apparaturalarni ta’mirlash 
Mehmonxonalar, restoranlar 
 
Transport, aloqa, omborxonalar xizmati 
Moliya vositachiligi 
Ko‘chmas  mulk,  arenda  va  boshqa 
tijorat faoliyati 

 
 
 
11 
Uy-joy kommunal xizmati 
 
Maishiy xizmatlar 
Maorif 
Madaniyat va san’at 
Meditsina 
Sotsial ta’minot 
Fizkultura 
Turizm 
Kollektiv xizmatlar 
Fan va ilmiy xizmatlar       
Davlat 
boshqaruvi 
va 
mudofaa, 
majburiy sotsial ta’minot  
Maorif 
Meditsina va sotsial xizmatlar 
 
Ma’lumki  xalq  xo‘jaligi  balans  tizimi  uchun  asos  qilib,  moddiy  ne’matlar 
ishlab  chiqaruvchi  tarmoqlar  olingan.  Shuning  uchun  ham  xizmat  ko‘rsatuvchi, 
sog‘liqni  saqlash,  fan  va  boshqa  tarmoqlar  mehnati  va  ko‘rsatkichlari  XXBda  to‘liq 
o‘z aksini topmagan.  
Bozor  munosabatlari  sharoitida  xizmat  ko‘rsatuvchi  tarmoqlarga  katta 
ahamiyat  berilib,  yuqori  sur’atlar  bilan  rivojlanmoqda.  Mamlakatda  xalqaro 
miqiyosda qo‘llanadigan  milliy  hisoblar  tizimi  joriy  qilindi.  Milliy  hisoblar tizimida 
(MHT)  moddiy  ne’matlar  ishlab  chiqarish,  xizmatlar  ko‘rsatish,  taqsimlash  va 
iste’mol  qilishda  qatnashuvchilar  bajaradigan  iqtisodiy  vazifasiga  qarab  guruhlarga 
ajratilgan.  MHTda  iqtisodiy  faoliyat  olib  borish  huquqiga  ega  sub’ekt  institutsion 
birlik  deb  ataladi.  Institutsion  birlik  o‘z  mol-mulkiga  ega  bo‘lib,  ularni  o‘z  ixtiyori 
bilan  foydalana  oladigan,  mustaqil  faoliyat  yuritib,  daromad  oluvchi  hamda  barcha 
moliyaviy  majburiyatlarini  bajaruvchi  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektdir.  Ularning 
banklarda hisob raqamlari bo‘lib, hisob-kitob ishlarini to‘liq o‘zlari yuritadi.  
MHTda  institutsion  birliklar  iqtisodiy  faoliyatining  turlari  va  bajaradigan 
vazifalarining  o‘xshashliklariga  qarab  sektorlarga  guruhlanadi.  Sektorlar  o‘z 
navbatida quyi sektorlarga (sektorchalarga) ajratilib guruhlanadi. 
MHT bo‘yicha institutsion birliklar quyidagi sektorlarga guruhlanadi: 
I. Nomoliyaviy korxonalar (tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish)  
II. Moliyaviy korporatsiyalar (tashkilotlar). 
III. Davlat boshqaruv idoralari. 
IV. Uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat nodavlat tashkilotlar.         
V. Uy xo‘jaliklari. 
I.  Nomoliyaviy  korxonalar  sektori  moliyaviy  tashkilotlardan  tashqari, 
barcha  tovar  ishlab  chiqarish  va  xizmat  ko‘rsatish  bilan  shug‘ullanuvchi  korxonalar 
(institutsion birliklar) kiradi. ular o‘z mahsulotlarini sotib, xizmat haqi olib, faoliyati 
davomida  qilgan  harajatlarini  qoplab,  ma’lum  darajada  daromad  olib  iqtisodiy 
faoliyat  bilan  shug‘ullanadilar.  Bu  sektorga  mulk  shaklidan  qat’iy  nazar  barcha 
qishloq  xo‘jaligi  korxonalari,  firmalarni,  zavod  va  fabrikalarni,  transport  va  boshqa 
shu  kabi  faoliyat  yurituvchi  institutsion  birliklarni  kiritish  mumkin.  Bu  sektorga 
kiruvchi birliklar quyidagi quyi (kichik) sektorlarga bo‘linadi: 
1.1. Davlat sektori. 
1.2. Nodavlat (xususiy) sektor. 

 
 
 
12 
1.3. Chet el firmalari 
II.  Moliyaviy  korporatsiyalar  (tashkilotlar)  sektoriga  moliyaviy  vositachilik 
va sug‘urta operatsiyalari bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarni birlashtiradi. Demak bu 
sektorga  tajorat  banklari  marakaziy  bank,  sug‘urta  tashkilotlari,  qarz  beruvchi 
jamiyatlar  (kredit  uyushmalar)  va  shu  kabi  muassasalar  kiradi.  Bu  sektorga 
kiruvchilar  pul,  valyuta  mablag‘larini  saqlash,  moliya  resurslarga  talab  bo‘lganlarga 
qarz  berish  (ma’lum  daromad  olish  hisobi  bilan)  qimmatbaho  qog‘ozlar  chiqarish. 
ularning oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshirishdan iborat.  
Markaziy  bank  vazifasiga  ko‘ra  boshqa  moliyaviy  birliklardan  farq  qiladi. 
O‘zbekiston  Respublika  Markaziy  banki  milliy  valyutani  emissiya  qiladi  va  uning 
barqarorligini  ta’minlaydi,  mamlakatda  hisob-kitob  ishlari  ustidan  nazorat  olib 
boradi, pul-kredit siyosatini amalga oshiradi va mamlakatning oltin-valyuta zahirasini 
(fondini) saqlaydi.  
Sug‘urta  tashkilotlari  iqtisodiyotning  turli  sohalarida  ko‘zda  tutilmagan 
yo‘qotishlarni  sug‘urta  qilish  bilan  shug‘ullanadi.  Ular  o‘z  faoliyatlarini  sug‘urta 
badallari va bo‘sh mablag‘lardan foydalanish bilan yuritadilar.  
III.  Davlat  boshqaruv  idoralari  sektoriga  hokimiyat,  sud,  prokuratura, 
mudafaa,  militsiya,  maorif,  madaniyat  va  shu  kabi  davlat  byudjeti  tomonidan 
moliyalashtirish  (davlat  qaramog‘idagi)  davlat  idoralari  va  tashkilotlari  kiradi. 
Ularning  asosan  vazifalari  mamlakatning  xavfsizligini,  aholining  tinchligi  va 
asoyishtaligini,  qonunlarga  amal  qilinishini  ta’minlaydilar.  Demak  davlat  boshqaruv 
idoralari  sektoriga  kiruvchi  birliklar,  nobozor  xizmatlar  ko‘rsatib,  ularning  asosiy 
maqsadi daromad olish emas. 
IV.  Uy  xo‘jaligiga  xizmat  ko‘rsatuvchi  notijorat  nodavlat  tashkilotlar 
sektoriga  aholining  individual  va  jamoa  talabini  qondirish  uchun  bozordan  tashqari 
(nobozor)  xizmatlar  ko‘rsatish  bilan  shug‘ullanuvchi  (institutsion  birliklar)  kiradi. 
Ularga  turli  siyosiy  partiyalar,  kasaba  uyushmalari,  diniy  tashkilotlar  va  turli  ilmiy-
madaniy  jamiyatlarni  kiritish  mumkin.  Bu  tashkilotlar  mablag‘lari  asosan  jamiyat 
(tashkilot)  a’zolari  badallari,  aholi  va  boshqalar  bergan  ixtiyoriy  tushumlardan,  
xayriyalardan  tashkil  topadi.  Ular  faoliyatlarining  boshqalardan  asosiy    farqi, 
faoliyatlarining  asosiy  maqsadi  daromad  olish  emas  (notijorat  harakterga  ega), 
faoliyati davlat va nazorat qiluvchi organlar tomonidan tekshirilmaydi.  
V.  Uy  xo‘jaligi  sektori  aholi  va  aholi  guruhlarini  (oila  a’zolari)  – 
daromadlarini birgalikda tasarruf etuvchilarni o‘z ichiga oladi. Ular ishlab chiqarilgan 
mahsulot  va  xizmatlar  iste’molchilari,  hamda  ishchi  kuchini  yetkazib  beruvchilar 
hisoblanadi.  
Mamlakat  iqtisodiyotida  faoliyat  yurituvchi  yuqorida  qayd  qilingan  5 
sektorga guruhlangan institutsion birliklar chet el rezidentlari bilan ham operatsiyalar 
amalga oshiradi. Ularning chet el rezidentlari bilan iqtisodiy munosabatlarini jamlash 
uchun  MHTda  tashqi  dunyo  sektori  mavjud.  Tashqi  dunyo  sektoriga  mamlakat 
rezidentlari  va  norezidentlarining  tovar  va  xizmatlar,  aktiv  va  passivlar,  investitsiya 
va  kreditlar,  daromadlar  bo‘yicha  chet  el  birliklari  bilan  bo‘ladigan  iqtisodiy 
munosabatlari kiradi. MHTdagi sektorlar tasnifi qo‘yidagi jadvalda keltirilgan.  
Umuman  faoliyat  yurituvchi  institutsion  birliklarni  mulk  shakllari,  hududlar 
(faoliyat  yuritgan),  iqtisodiy  sektorlar  bo‘yicha  tasniflash  va  guruhlash  mamlakat 

 
 
 
13 
iqtisodiyotini  makrodaraja  o‘rganishga,  tarmoqlarning  hududlar  bo‘yicha  joylanishi 
va rivojlanishini, kelgusi rejalarni tuzishga yordam beradi.  
MHT dagi sektorlar tasnifi 
 
Sektorlar 
Iqtisodiy vazifasi 
Faoliyati uchun resurslar 
manbai 
1.Nomoliyaviy korxonalar 
1.1. Davlat sektori 
1.2.  Nodavlat  (xususiy) 
sektor 
1.3. Chet el firmalari 
Tovarlar ishlab chiqarish 
va xizmatlar ko‘rsatish 
Tovar 
va 
xizmatlarni 
sotishdan 
tushgan 
tushumlar, 
mulkdan 
olingan daromadlar 
2. Moliya tashkilotlari 
2.1. Markaziy bank 
2.2. Pul korporatsiyalari 
2.3. 
Yordamchi 
moliya 
tashkilotlari 
2.4.  Sug‘urta  va  nafaqa 
fondlari 
Moliya 
resurslarini 
yig‘ish, 
o‘tkazish 
va 
taqsimlash 
Sug‘urta 
va 
nafaqa 
fondlarini tashkil qilish 
Moliya 
operatsiyalaridan 
olingan foizlar, foydalar.  
Sug‘urta 
va 
nafaqa 
badallari. 
Mulkdan 
olingan 
daromadlari 
3. 
Davlat 
boshqaruv 
idoralari 
3.1. 
Markaziy 
hukumat 
idoralari 
3.2.  Mahalliy  hokimiyat 
idoralari 
3.3. 
Sotsial 
ta’minot 
fondlari 
Aholi  guruhlariga,  uy 
xo‘jaligiga 
nobozor 
xizmatlar 
ko‘rsatish, 
milliy 
daromad 
va 
boylikni  taqsimlash  va 
qayta taqsimlash 
Bevosita 
yoki 
bilvosita 
olingan soliqlar 
4.  Uy  xo‘jaliklariga  xizmat 
ko‘rsatuvchi 
notijorat 
tashkilotlar 
Uy  xo‘jaliklariga,  aholi 
guruhlariga 
nobozor 
xizmatlar ko‘rsatish 
Ixtiyoriy 
to‘lovlar, 
badallar,  mulkdan  olgan 
daromadlari 
5. Uy xo‘jaliklari 
5.1. Ish beruvchilar 
5.2. 
O‘zi 
uchun 
ishlovchilar 
5.3. 
Yollangan 
ishchi-
xizmatchilar 
5.4. 
Xususiy 
mulkdan 
daromad oluvchilar 
Tovar  va  xizmatlarni 
iste’mol 
qilish, 
tovar 
ishlab 
chiqarish 
va 
xizmat ko‘rsatish 
Ish  haqi,  mulkdan  olgan 
daromadlari, 
transportlar, 
tovar va xizmatni sotishdan 
tushgan tushumlar 
 
«Makroiqtisodiy statistikada qo‘llaniladigan guruhlash va tasniflashlar» 
mavzusi bo‘yicha tayanch iboralar. 
 
Iqtisodiy faoliyat, milliy hisoblar tizimi (MHT), iqtisodiy rayonlar, hududiy va 
ma’muriy guruhlash, xalq xo‘jaligi tarmoqlari, xalqaro andozaviy tarmoqlar, moddiy 
ne’matlar, institutsion birliklar, nomoliyaviy korxonalar, uy xo‘jaligi, tashqi dunyo 
 

 
 
 
14 
«Makroiqtisodiy statistikada qo‘llaniladigan guruhlash va tasniflashlar» 
mavzusidan o‘z-o‘zini nazorat qilish va muhokama uchun savollar. 
 
1. 
Iqtisodiy 
faoliyat 
yurituvchilarni 
makrodarajada 
guruhlash 
va 
tasniflashning ahamiyati. 
2. Iqtisodiy faoliyat turlarini mulk shakllari bo‘yicha guruhlash. 
3.  Iqtisodiy  faoliyat  turlarini  ma’muriy  va  iqtisodiy  hududlar  bo‘yicha 
guruhlash. 
4. Iqtisodiy faoliyat turlarini tarmoqlar bo‘yicha guruhlash. 
5. Iqtisodiy faoliyat turlarini sektorlar bo‘yicha guruhlash. 
 
Foydalanish uchun tavsiya qilingan adabiyotlar 
 
1.
 
O‘zbekiston Respublikasi qonuni: Davlat statistikasi to‘g‘risida» 2002 yil 12 
dekabrda qabul qilingan. 
2.
 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi №133 (1994 yil 14 iyun) qarori. 
«O‘zbekiston hisob va statistika tizimini jahon andozlariga o‘tkazish to‘g‘risida 
davlat dasturi». 
3.
 
Karimov I.A. O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining 
asosiy tamoyillari. T.: O‘zbekiston, 1995. 
4. Abdullayev Yo. Makroiqtisodiy statistika: 100 savol va javob. T: Mehnat, 1998. 
5. Abdullayev Yo. Statistika nazariyasi. Darslik. T.: «O‘qituvchi», 2002. 
6. Ivanov Yu.N.idr. Ekonomicheskaya statistika. M.: INFRA – M, 2002. 
7. Nabiyev X. va boshqalar. Makro-mikroiqtisodiy statistika. M.: O‘zb. Yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2004. 
8. Soatov N.M Statistika. Darslik. T.: A Sino nomli tibbiyot nashriyoti, 2003 
9. Xudayberdiyev U., Aliyev B.R. Statistika. Samarqand, SamKI, 2002. 
10. Xudayberdiyev U., Statistika. Samarqand, SamISI, 2005. 
11.  Xudayberdiyev  U.X.  Makro-mikroiqtisodiy  statistika.  Ma’ruzalar  matni. 
Samarqand, SamISI, 2005. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
15 
Mavzu III. MAKRO-MIKROIQTISODIY  
KO‘RSATKICHLAR TIZIMI 
                         Reja: 
 
1.
 
Satistik ko‘rsatkichlar tizimi to‘g‘risida tushuncha 
2.
 
Milliy  mahsulot  va  daromadlarning  doiraviy  aylanmasi  makro-
mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimining asosi  
3.
 
Makro-mikroiqtisodiy statistika fanining ko‘rsatkichlar tizimi  
 
1. Satistik ko‘rsatkichlar tizimi to‘g‘risida 
tushuncha 
 
Jamiyatda  bo‘layotgan  barcha  iqtisodiy  voqea  va  hodisalar  qandaydir 
ko‘rsatkichlarda  ifodalanadi.  Bu  voqea-hodisalarning  miqdori  esa  sonlarda 
(raqamlarda) ko‘rsatiladi. Voqea-hodisalar makon va zamonda shunchalik ko‘p sodir 
bo‘ladiki,  ularni  ifodalash  uchun  juda  ko‘p  ko‘rsatkichlardan  foydalaniladi.  Biror 
korxonada  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  hajmi  ham  natural,  ham  pul  (so‘mda) 
ifodalanishi  mumkin.  Masalan:  Samarqand  shahridagi  №  1  non  zavodi  2005  yil  10 
sentyabrda oliy Navli nondan – 1460 kg, birinchi Navli bug‘doy nonidan – 18240 kg,  
jami – 19700 kg non mahsuloti ishlab chiqargan. Bu mahsulotning qiymati – 216000 
so‘m  bo‘ladi.  Bu  non  zavodi o‘sha  kuni 2  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqargan.  Lekin 
korxona,  firmalar  ko‘p  turdagi  mahsulotlar  ishlab  chiqaradi.  Shuning  uchun  ham 
korxona,  tashkilot,  firmalarning  ko‘rsatkichlari  pulda  ifolanadi.  Og‘irlik  bilan 
o‘lchanadigan  voqea  hodisalar  –  og‘irlik  o‘lchov  birligi:  kg,  tonna  kabi  o‘lchovlar 
Bilan  ifodalanadi.  Bularga  misol  bo‘lib,  tayyorlangan  paxta,  yetishtirilgandan 
(bug‘doy, arpa, makkajo‘xori) mahsulotlari, qazib olingan ko‘mir, temir rudalari vash 
u  kabilar.  Hajmi  bilan  o‘lchanadigan  voqea-hodisalar-hajmi  o‘lchov  birligida:  litr,  , 
kub  metr  (m
3
)  kabi  birliklarda  ifodalanadi.  Bularga  misol:  neft  va  neft  mahsulotlari 
hisoblanadi.  Uzunlik  bilan  ifolanagan  voqea-hodisalar  –  uzunlik  o‘lchov  birligida: 
sm, m, km. larda ifodalangan temir, avtomobil yo‘llari bo‘la oladi. 
Demak  voqea  –  hodisalar  mohiyatiga  qarab,  qandaydir  bir  o‘lchov  birligida 
sonli  miqdorda  (raqamda)  ifodalanar  ekan.  Miqdorlar – voqea –hodisalarning  tashqi 
qiyofasini,  qanchaligini  ifodalaydi.  Lekin  shu  voqea-hodisalarning  holati  va 
o‘zgarishini ifodalovchi miqdoriy ko‘rsatkichlar ularning sifat mohiyatini ham ochib 
beradi. 
Shunday  qilib,  statistik  ko‘rsatkichlar  bir  (bitta)  yoki  bir  nechta  (to‘plam, 
guruh)  voqea  hodisalarning  xususiyatini,  belgisini,  holatini,  o‘zgarishini  ifodalovchi 
raqamlardir  (sonlardir).  Agar  raqam  (son)  bitta  voqea-hodisani  ifodalasa-bu  yakka 
statistik ko‘rsatkich hisoblanadi.  Voqea  –  hodisalar to‘plamini  tavsiflovchi  raqamlar 
(sonlar) umumlashtiruvchi statistik ko‘rsatkich hisoblanadi. 
Iqtisodiy  ko‘rsatkichlar  –  iqtisodiy  munosabatalarda  bo‘layotgan  voqea-
hodisalarni  ifodalaydi.  Iqtisodiy  ko‘rsatkichlar  muhim  ahamiyatga  ega,  chunki  ular 
moddiy  ne’matlar  ishlab  chiqarish,  ularni  taqsimlash  va  iste’mol  bilan  bog‘liqdir. 
Bunday iqtisodiy ko‘rsatkichlar nafaqat ishlab chiqarish va taqsimlash jarayonlarini, 
bilki  ular  bilan  bog‘liq  aholi  soni,ish  bilan  bandlik,  aholi  daromadlari,harajatlar  va 

 
 
 
16 
boshqa madaniy-ma’rifiy sohada bo‘ladigan voqea-hodisalar bilan ham chambarchas 
bog‘liqdir. 
Har qanday iqtisodiy ko‘rsatkichlarda voqea –hodisaning nomi (tavsifi), makon 
(qayerda sodir bo‘lganligi) va zamon (qachon sodir bo‘lganligi) jihatlarini bildiruvchi 
hamda miqdoriy tavsifini bildiruvchi raqamlar (sonlar) bo‘ladi. 
 
2. Milliy mahsulot va daromadlarning doiraviy aylanmasi makro-mikroiqtisodiy 
ko‘rsatkichlar tizimining asosi. 
Jamiyat insonlar hayoti va faoliyati bilan bog‘liq. Insonlar yashashi va faoliyat 
yuritishlari uchun moddiy ne’matlar zarur. Ularni insonlarning o‘zi ishlab chiqaradi. 
Insonlar ovqatlanib, o‘z kuchini saqlashi, issiq-sovuqdan saqlanishi uchun juda ko‘p 
miqdordagi  oziq-ovqat  mahsulotlari  va  nooziq  ovqat  buyumlari  kerak  bo‘ladi. 
Insonlar  ma’lum  bir  hududda  yashaydilar.  Bu  hududlarnng  tabiiy  sharoiti,  tabiiy 
boyligi,  iqtisodiy  rivojlanishiga  bog‘liq  ravishda  ma’lum  turdagi  mahsulot  va 
buyumlarni  ishlab  chiqarish  ko‘proq  shug‘ullanadilar.  Demak,  hududlar  bo‘yicha 
mehnat  taqsimoti  vujudga  kelib,  bu  hududlarda  ishlab  chiqarilgan  mahsulot  va 
buyumlar  iste’molchilarga  yetkazish  uchun  taqsimlanadi.  Insonlarning  ehtiyoji  ham 
turlichadir. Shuning uchun ham ishlab chiqarilgan mahsulot va buyumlar taqsimlash 
jarayonidan o‘tar ekan.  
Iste’molchilarga  yetkazilgan  tovarlar  ayirboshlanadi.  Bunda  dastlab  biror 
mahsulot  unga  teng  bo‘lgan  mahsulotga  (tovarga)  almashtirilgan.  Bir  tovarni 
(mahsulotni) bevosita ma’lum miqdorlarda boshqa tovarga (mahsulotga) ayirboshlash 
barter  deb  ataladi.  Barter  iqtisodiy  munosabatlarning  eng  oddiy  usulidir.  Insoniyat 
jamiyatining dastlabki rivojlanishida mahsulot bilan mahsulot almashtirilgan, hozirgi 
paytda  barter  inflyatsiya  juda  yuqori  bo‘lib,  pul  qadrsizlangan  va  oldi  sotdi  tovar 
muomalasi izdan chiqqan paytlarda qo‘llanilishi mumkin. 
Bozor  munosabatlari  sharoitida  tovarlarni  ayirboshlash  oldi-sotdi  muomalasi 
bilan pul vositasida amalga oshiriladi.  
Tovarlar  oldi-sotdi  muammolari  naqd  pulsiz  (to‘lov  topshiriqnomasi,  to‘lov 
talabnomasi, akkreditiv va boshqa tularini – boshqa fanlardan o‘rgatiladi) va naqd pul 
bilan amalga oshiriladi. 
Ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  (tovarlar)  oraliq  iste’mol,  jamoa  va  aholi 
iste’moli bilan  ishlatiladi.  Shunday  qilib, mahsulotlarni ishlab chiqarish,  taqsimlash, 
ayirboshlash  va  iste’mol  qilish  doimo  takrorlanib  turadi.  Bu  takrorlanish 
kengaytirilgan va takomillashgan takroriy ishlab chiqarish bo‘ladi.  
Milliy mahsulotning doimiy aylanishi 
 
Iste’mol 
 
 
Mahsulot ishlab chiqarish 
 
 
Ayirboshlash 
 
 
Taqsimlash 

 
 
 
17 
 
Milliy  mahsulotning  doiraviy  aylanishda  asosiy  bo‘g‘in  mahsulotlarni  ishlab 
chiqarishdir.  Mahsulot  ishlab  chiqarish  barcha  omillar  ta’sirida  bo‘lgan 
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga bog‘liqdir. Insonlarga faqat oziq-ovqat, kiyim-
kechak  kerak  bo‘lmasdan,  ularning  sog‘ligini  ta’minlovchi  sog‘liqni  saqlash 
muassasalari, ta’lim  olishi uchun  maktab,  o‘quv  yurtlari, dam  olish uchun  madaniy-
maishiy  (kino,  teatr,  kitob-jurnallar,  muzika,  hammom  va  shu  kabilar) 
muassasalarning xizmati ham zarur bo‘ladi. Demak, ishlab chiqarish tarmoqlari bilan 
bir  vaqtda  aholiga  xizmat  ko‘rsatuvchi  barcha  korxona,  tashkilot,  firmalar,  xo‘jalik 
yurituvchi sub’ektlar hisoblanadi. Bu sub’ektlar iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanib, 
takror ishlab chiqarish jarayonining qatnashchilaridir.  
Ishlab chiqarish – moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalariga bo‘linadi.  
Moddiy  ishlab  chiqarish  –  moddiy  buyum  shakliga  ega  bo‘lgan 
predmetlardir.  Ularga  oziq-ovqatlar,  kiyim-kechaklar,  mashina,  asbob-uskunalarni 
ishlab  chiqaruvchi  korxonalarni  (sub’ektlarni)kiritish  mumkin.  Bunday  mahsulotlar 
bozor  munosabatlari  sharoitida  oldi-sotdi  muomalasi  orqali  almashib,  tovar  sifatida 
namoyon bo‘ladi. Tovarlar iste’mol talabiga ega bo‘lishi lozim. Ular to iste’molchiga 
sotilmaguncha  ma’lum  muddatgacha  saqlanadi.  Moddiy  ishlab  chiqarish  sohasiga 
sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish tarmoqlarini kiritish mumkin.  
Nomoddiy ishlab chiqarish – moddiy ko‘rinishga ega bo‘lmagan, ammo zarur 
bo‘lgan turli xizmat ko‘rsatish faoliyatlari hisoblanadi. Masalan: shifokor – insonning 
salomatligini  yaxshilaydi,  o‘qituvchilar-o‘quvchilarga  bilim  beradi,  xullas  transport, 
aloqa,  madaniy-maishiy  xizmatlar  zarur.  Xizmatlar  ko‘pincha  shunga  ehtiyoj 
bo‘lganda bevosita iste’molchiga ko‘rsatiladi. Demak, xizmatlar ko‘rsatish o‘ziga xos 
bo‘lib,  bu  yerda  takror  ishlab  chiqarish  jarayoni  (ishlab  chiqarish,  taqsimlash, 
ayirboshlash  va  iste’mol)  bir  vaqtning  o‘zida,  juda  tez  amalga  oshmoqda.  Bozor 
munosabatlari  sharoitida  xizmat  ko‘rsatish  sohasi  keng  taraqqiy  etib,  yuqori  sifat 
darajasiga ko‘tariladi.  
Mahsulot  ishlab  chiqarish  va  xizmatlar  ko‘rsatish  bilan  shug‘ullanuvchi 
xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlar  juda  ko‘p  bo‘lib,  ularning  bir-biri  bilan  uzviy 
bog‘liqlikda, doimo iqtisodiy munosabatda bo‘ladilar va mamlakat miqyosida milliy 
iqtisodiyotni tashkil etadilar.  
Demak, milliy iqtisodiyotning eng quyi hamda eng asosiy pog‘onasida xo‘jalik 
yurituvchi sub’ektlar deb ataluvchi: korxonalar, tashkilotlar,  muassasalar, xo‘jaliklar 
(dehqon, fermerlar), firmalar va shu kabilar tashkil etadi. Ularning tegishli mol-mulki 
bo‘lib,  ulardan  foydalanib,  daromad  oladilar.  Bunday  iqtisodiy  faoliyat  yurituvchi 
sub’ektlar  ma’lum  hududlarda  joylashgan  bo‘ladi.  Mamlakat  ichki  iqtisodiyotining 
gorizantal tarzda o‘rgansak, u ma’lum bir hudud: xo‘jalik yurituvchi sub’ekt, tuman, 
viloyat,  iqtisodiy  rayonlar  –  iqtisodiyotlaridan  tashkil  topadi.  Statistika 
iqtisodiyotning hududlar bo‘yicha holati, joylanishi va rivojlanishini o‘rganib borishi 
lozim.  
Iqtisodiy faoliyat yurituvchilarni vertikal tarzda ko‘rib chiqsak, ular bir turdagi 
yoki  bir-biriga  o‘xshash  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqaruvchilar  (xizmat 
ko‘rsatuvchilar)  birlashib,  uyushma,  birlashma,  konsern,  korporatsiya  kabi 
uyushmalarga birlashgan. Keyinchalik ular iqtisodiy tarmoqlarini, kichik tarmoqlarni 

 
 
 
18 
(tarmoq osti tarmoqlarini) tashkil etadi. Korxonalar (xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar) va 
tarmoqlar iqtisodiyoti mikroiqtisodiyot deb yuritiladi. Tarmoqlarning holati hududlar 
bo‘yicha joylanishi va rivojlanishi statistika ob’ekti hitsoblanadi. Demak, bo‘lim, sex, 
korxona,  firma,  muassasa,  tashkilot,  xullas  iqtisodiy  faoliyat  yurituvchi  sub’ektlar, 
tarmoqlar iqtisodini mikroiqtisodiy statistika o‘rganadi. 
Barcha  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlar  va  tarmoqlarda  yaratilgan  (ishlab 
chiqilgan)  mahsulotlar  va  xizmatlar  yig‘indisi  yalpi  ishlab  chiqarish  deyiladi.  Bu 
mahsulot  va  xizmatalrning  bir  qismi  tovar  sifatida  sotilmasdan  (bozorga 
chiqarilmasdan) ushbu korxonaning o‘zida iste’mol qilinadi. Masalan: chorvachilikda 
sog‘ilgan sutning ma’lum qismi, buzoqlarga berish uchun qoldirilishi mumkin. Ishlab 
chiqarilgan mahsulotlarning sotish uchun bozorga taklif etiladigan qismi (katta qismi)