Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

Aylanma mablag‘larni (Ay.mabl.) ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi 
 
Ko‘rsatkichlar tizimi 
 
Ay.mabl.lar 
holatini 
ifodalovchi 
ko‘rsatkichlar 
 
Ay.mabl.bilan 
ta’minlanganlikni 
ifodalovchi 
ko‘rsatkichlar 
 
Ay.mabl.lar 
samaradorligini 
ifodalovchi 
ko‘rsatkichlar 
 
Ay.mabl.ning 
umumiy summasi 
Ay.mabl.sig‘imi 
ya’ni 1 so‘m natija 
ko‘rsatkichiga tovar 
oboroti, 
tovar 
mahsuloti va h.k. 
Ay.mabl.ning 
aylanuvchanlik 
tezligi, kunlarda 
Ay.mabl.ning 
umumiy 
mablag‘lardagi 
hissasi 
Ay.mabl.me’yori-
ning 
haqqiqiy 
miqdori 
bilan 
ta’minlanganlik 
koeffitsienti 
Ay.mabl.ning 
aylanuvchanlik 
koeffitsienti, 
martalarda
Ay.mabl.tarki-
bida 
pul 
mablag‘lari hissasi 
1 
so‘m 
asosiy 
vositalarga 
to‘g‘ri 
keladigan Ay.mabl. 
Ay.mabl.ning 
rentabelligi 
Ay.mabl.tarkibida 
zahiralar 
va 
xarajatlar hissasi 
1 ta xodimga to‘g‘ri 
keladigan Ay.mabl. 
Ay.mabl.ning 
daromadliligi 
Ay.mabl.tarkibida 
debitorlar hissasi 
Debitorlarning 
aylanuvchanlik 
koeffitsienti 
Muddati 
utib 
ketgan 
debitor-
larning 
umumiy 
debitordagi hissasi 
Ay.mabl.tarkibid
a o‘z mablag‘lari 
hissasi 
 

---

236 
 
Korxonalarda aylanma mablag‘larni statistik o‘rganish ularning 
umumiy hajmini aniqlash va uning yil davomida o‘zgarishini tahlil 
qilishdan boshlanadi. Aylanma mablag‘larning umumiy mablag‘lar 
summasiga nisbati bilan topiladi.
jami
Balans
mablag
Ay
AMB
`
.
=
Aylanma mablag‘lar tarkibidagi zaxiralar va xarajatlar (3.AM) 
hissasi, qancha mablag‘lar zaxira va xarajatlarga sarflanganini bildiradi. 
Bu ko‘rsatkich quyidagi hisoblanadi: 
.
.
)
(
M
A
xarajatlar
va
zahira
ZXM
ZAM =
Aylanma mablag‘lar tarkibidagi pul mablag‘larining hissasi, 
korxonadagi mavjud pul mablag‘larining aylanma mablag‘lar 
summasiga foizlardagi nisbati bilan aniqlanadi. 
.
.
)
.
(
'
mabl
Ay
M
P
lari
mablag
Pul
PAM =
Aylanma mablag‘lar tarkibida debitor qarzlarning (DAM) hissasi, 
mavjud debitor qarzlarning aylanma mablag‘lar summasi foizlardagi 
nisbati bilan hisoblanadi. 
.
.
100
mabl
Ay
qarzlari
Debitorlik
DAM

=
Bu ko‘rsatkich muhim ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, debitor 
qarzlarning hissasi aylanma mablag‘larda qanchalik kam bo‘lsa, 
shunchalik yaxshi baholanishi lozim. O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining farmoniga (1999 yil 19 iyul) asosan qarz hisob-kitoblar 
90 kundan o‘tsa muddati o‘tgan debitor qarzlar hisoblanadi. Muddati 
o‘tkazib yuborilgan debitorlik qarzlar paydo bo‘lganligi uchun 
vazirliklar, idoralar, korxonalar rahbarlarining javobgarligini oshirish 
to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi mahsus qaror 
qabul qildi. 
Shuning uchun ham aylanma mablag‘lar tahlilida muddati o‘tgan 
debitor qarzlarning umumiy debitor qarzlardagi hissasini ham aniqlash 
lozim. Bu ko‘rsatkich muddati o‘tgan debitor (MO‘D) qarzlar summasi 
umumiy debitorlik summasiga foizlarda nisbati bilan hisoblanadi. 

---

237 
qarz
Debitorlik
D
MO
D
MO
100
'
'

=
Korxona aylanma mablag‘lar tarkibidagi o‘z mablag‘lari hissasi 
mavjud aylanma mablag‘larining qancha qismi o‘z mablag‘lari manbai 
bilan qoplanganini bildiradi. Bu ko‘rsatkich o‘z mablag‘lari manbaini 
foizlarda aylanma mablag‘larga nisbati bilan hisoblanadi. 
.
.
100
'
'
'
mabl
Ay
lari
mablag
z
O
zAM
O

=
Korxona aylanma mablag‘larining qanchalik ko‘p qismi o‘z 
mablag‘lari manbai bilan qoplansa shuncha yaxshi. 
Korxonalar aylanma mablag‘lar bilan yetarli miqdorda va 
assortimentda ta’minlangan bo‘lishi lozim. Korxonalarning aylanma 
mablag‘lar bilan ta’minlanganligini quyidagi ko‘rsatkichlar ifodalaydi. 
Me’yorlashtiriladigan aylanma mablag‘larning haqqiqiy qoldiqlari 
belgilangan me’yorlarga to‘g‘ri ekanligi; korxona faoliyat natijalariga 
to‘g‘ri keladigan aylanma mablag‘larni, asosiy vositalarga to‘g‘ri 
keladigan aylanma mablag‘larni, hamda xodimlarning aylanma 
mablag‘lar bilan ta’minlanganligini yoki bitta xodimga to‘g‘ri keladigan 
aylanma mablag‘lar va boshqalar. 
Faoliyat natijasiga to‘g‘ri keladigan aylanma mablag‘lar 
ko‘rsatkichi (Ay.mabl. sig‘imi) aylanma mablag‘lar summasini ishlab 
chiqarilgan mahsulot hajmiga nisbatan aniqlanadi. 
)
(
.
.
imi
g'
Ay.mabl.si
N
hajmi
Mahsulot
mabl
Ay
=
Aylanma mablag‘lar haqqiqiy miqdori bilan ta’minlanganlik 
koeffitsienti (Ay.mabl.H.Q.) aylanma mablag‘lar haqqiqiy qoldig‘ini 
ularning belgilangan me’yorlariga nisbati bilan aniqlanadi.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
A
M
mabl
Ay
H
mabl
Ay
Q
H
mabl
y
=
Asosiy vositalarga to‘g‘ri keladigan aylanma mablag‘lar aylanma 
mablag‘lar (Ay.mabl.) summasining korxona asosiy vositalar 
summasiga nisbati bilan hisoblanadi 
Korxona xodimlarining aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganligi 
yoki bir xodimga to‘g‘ri keladigan aylanma mablag‘lar o‘rtacha 
miqdorlarini xodimlar o‘rtacha soniga nisbati bilan aniqlanadi. 

---

238 
Xodimlar
Ay.mabl.
X.Ay.mabl. =
Korxonada ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar hajmi yuqori 
sur’atlar bilan ko‘paygan sharoitda, har bir xodimga to‘g‘ri keladigan 
aylanma mablag‘larning ortishi ijobiy holdeir. 
Korxonalar 
mavjud 
mablag‘lari 
shu 
jumladan aylanma 
mablag‘laridan ham samarali foydalanishlari lozim. Aylanma mablag‘lar 
foydalanish samaradorligini ko‘rsatkichlari tizimi belgilaydi. Ularning 
asosiylari quyidagilardir: 
Aylanma mablag‘larning aylanuvchanlik koeffitsienti, boshqacha 
aytganda aylanma mablag‘lar shu korxonada hisobot (tahlil) davri 
mobaynida necha marta aylangan. Ishlab chiqarish korxonalarida bu 
ko‘rsatkichni har bir so‘m aylanma mablag‘larga qancha mahsulot ishlab 
chiqarilgan deyish ham mumkin. 
Bu ko‘rsatkich (Ay.mabl.ak) korxonada ishlab chiqarilgan mahsulot 
hajmini (Q) aylanma mablag‘lar o‘rtacha qiymatiga nisbati bilan 
hisoblanadi. 
.
.
.
.
.
A
mabl
Ay
Q
ak
mabl
y
=
Aylanma mablag‘larning kunlardagi aylanuvchanligi aylanma 
mablag‘lar o‘rtacha qiymatini o‘rtacha bir kunlik mahsulot hajmiga 
nisbati bilan aniqlanadi. Aylanma mablag‘larning aylanuvchanligi : 
(Ay.mabl..a) = Ay.mabl.: Q : Ks 
Bunda: Ks - hisobot davridagi kunlar soni 
Aylanma mablag‘lar daromadliligi olingan yalpi daromad 
summasini aylanma mablag‘lar summasiga foizlardagi nisbati bilan 
aniqlanadi va bu ko‘rsatkich 100 so‘m aylanma mablag‘lardan 
foydalanib, qancha daromad olinganligini bildiradi. 
.
.
.
100
.
.
.
A
mabl
Ay
Daromadlar
d
mabl
y

=
Aylanma mablag‘lar rentabelligi (foydaliligi) korxonaning foydasini
foydalanishdagi aylanma mablag‘lar summasiga foizdagi nisbati bilan 
hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich korxona har bir 100 so‘m aylanma 
mablag‘larga qancha foyda olganligini ko‘rsatadi. 
.
.
.
100
.
.
.
A
mabl
Ay
foyda
f
mabl
y

=

---

239 
Aylanma mablag‘larning samaradorligini tahlil qilganda debitor 
qarzlarning ham aylanuvchanligini aniqlash va tahlil qilish lozim. Bu 
ko‘rsatkich (D.a) debitor qarzlar summasini hisobot davri kunlariga 
ko‘paytirib va sotilgan mahsulot hajmiga bo‘lib topiladi. 
Q
Ks
Debitor
Da

=

---

240