Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

Milliy boylik 
 

---

225 
moddiy, nomoddiy va moliyaviy resurslardan tashkil topadi. Korxona, 
firmalar aktivlari balansning aktiv tomonida ko‘rsatiladi. 
Passivlar deb, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarining qarzlari yoki 
qarzlarni qaytarish bo‘yicha qarzdorlik majburiyatlariga aytiladi. 
Passivlar ham turli-tuman: banklardan qarzdorlik, kreditorlardan 
qarzdorlik, xodimlardan mehnat haqqi va boshqalardan qarzdorlik va 
hokazolar kiradi. Korxona, firmalar aktivlaridan majburiyatlarini ayirib 
tashlasak, korxona firmaning sof kapitali, ya’ni korxonaning o‘z 
ixtiyoridagi xususiy kapitali kelib chiqadi. 
Aktiv – majburiyatlar = xususiy (o‘z) kapitali. 
12.5. Asosiy vositalar (fondlar) ko‘rsatkichlari statistikasi 
Korxonalar faoliyat yuritishlari uchun ma’lum miqdorda asosiy 
vositalarga ega bo‘ladilar. Asosiy vositalar deb korxonada ko‘p yil 
foydalanadigan mehnat qurollari: ya’ni binolar, inshootlar, asbob-
uskunalar, mashinalar kabilarga aytiladi. Ular milliy boylikning asosiy 
qismini tashkil etadi. Asosiy vositalar foydalanish jarayonida eskiradi va 
o‘z qiymatini asta-sekinlik bilan ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, 
xizmat) tannarxiga o‘tkazadi. Shuning uchun ham asosiy vositalar 
dastlabki (qayta tiklash) va qoldiq qiymatlarda baholanadi. 
Asosiy vositalar juda turli-tuman, ular statistikada quyidagi 12 
guruhga bo‘linadi: 
1. 
binolar
2. 
inshootlar (ko‘priklar, yo‘l o‘tkazgichlar va hakozalar). 
3. 
uzatuvchi qurilmalar (transportyorlar, elektr liniyalar va 
hakozolar). 
4. 
mashina va uskunalar (matorlar, dizellar va shu kabilar). 
5. 
transport vositalari (avtomobil, samolyot va shu kabilar). 
6. 
uskunalar (elektr parmalagichlar, turli kalitlar va shu kabilar) 
7. 
ishlab chiqarish jihozlari (ish stollari va shu kabilar) 
8. 
xo‘jalik anjomlari (shkaflar, seyflar, muzlatgichlar va shu 
kabilar). 
9. 
hayvonlar (ishchi va mahsulot) (otlar, tuyalar, ona sigirlar va 
shu kabilar). 
10. 
ko‘p yillik daraxtlar (mevali bog‘lar, manzarali daraxtlar va 
shu kabilar) 
11. 
Yerning holatini yaxshilash va foydali qazilmalar topish 
uchun qilingan xarajatlar. 
12. 
Boshqa asosiy vositalar (adabiyot, san’atning nodir asarlari). 

---

226 
Asosiy vositalar quyidagi baholarda ifodalanadi: 
1. 
dastlabki (boshlang‘ich) bahosi 
2. 
qayta tiklash bahosi 
3. 
qoldiq bahosi 
Asosiy vositalar eskiradi. Ularning yillik eskirish summasi va 
normasi hisoblanadi:
A =
Т
L
М
Кr
V
P
−
+
+
)
(
yillik eskirish summasi. 
Bu yerda P(V) – asosiy vositalar dastlabki (qayta tiklash) qiymati; 
Kr – kapital ta’mirlashga sarflanadigan xarajat; 
M – modernizatsiya, 
L – likvidatsiyada olinadigan daromad 
T – asosiy vosita xizmat muddati.
N
A
= 
)
(
100
v
p
а
+
Asosiy vositalarning eskirish normasi. 
Korxonalar 
asosiy 
vositalarining 
holati 
va 
foydalanish 
samaradorligini o‘rganishda ko‘pgina ko‘rsatkichlar tizimidan 
foydalaniladi. Bu ko‘rsatkichlar tizimini 3 guruhga : 
- asosiy vositalar holatini ifodalovchi ko‘rsatkichlar; 
- asosiy vositalar bilan ta’minlanganlikni ifodalovchi ko‘rsatkichlar; 
- asosiy vositalardan foydalanish samaradorligini ifodalovchi 
ko‘rsatkichlarga bo‘lish mumkin. 
Asosiy vositalar holatini ifodalovchi ko‘rsatkichlar o‘z navbatida 
quyidagi ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi. 
- asosiy vositalarning umumiy mablag‘lardagi hissasi; 
- asosiy vositalar faol qismining asosiy vositalarning umumiy 
summasidagi ulushi; 
- asosiy vositalar eskirish koeffitsienti; 
- asosiy vositalar yangilanish koeffitsienti; 
- asosiy vositalarning yaroqlilik koeffitsienti; 
- asosiy vositalarning hisobdan chiqarilish koeffitsienti. 
Korxonaning asosiy vositalar bilan ta’minlanganligini quyidagi 
ko‘rsatkichlar bilan ifodalash mumkin: 
- korxonaning fond bilan qurollanganlik darajasi; 
- faoliyat natijalarining fondlardagi sig‘imi; 
- korxona o‘z mablag‘larining asosiy vositalar bilan
ta’minlanganligi; 
- korxona xodimlarining (ishchilarning) texnika bilan

---

227 
ta’minlanganligi va boshqa ko‘rsatkichlar. 
Korxonaning asosiy vositalardan samarali foydalanishni quyidagi 
ko‘rsatkichlar bilan ifodalash mumkin. 
- asosiy vositalarning qaytimi ya’ni har bir so‘m asosiy
vositalarga qancha mahsulot ishlab chiqarilganligi; 
- asosiy vositalarning daromadliligi; 
- asosiy vositalarning rentabelligi (foydaliligi). 
Korxonaning asosiy vositalarini o‘rganishda buxgalteriya hisobi va 
hisoboti, biznes- reja, statistik hisobot ma’lumotlari, hamda audit, soliq 
idoralari, tekshiruv ma’lumotlari, inventarizatsiya natijalaridan 
foydalaniladi. Ayniqsa buxgalteriya hisoboti ma’lumotlaridan: shakl № 
1 “Buxgalteriya balansi”, shakl № 2 “Moliyaviy natijalar to‘g‘risida 
hisobot”, juda zarur hisoblanadi. 
Asosiy vositalarni ifodalovchi ko‘rsatkichlarga ta’sir qiluvchi 
omillarni hisoblashda analitik hisob ma’lumotlaridan ham foydalanish 
lozim. 
Korxona asosiy vositalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimini 
qo‘yidagi sxemada berilgan.