Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

qatorlar tuzish usuli guruhlash singarilardir.
Balans usuli ishlab chiqarish bilan iste’mol, iste’mol bilan 
jamg‘arma, aholi pul daromadlari bilan harajatlari va shu kabilar 
o‘rtasidagi bog‘lanishlarni o‘rganishda keng qo‘llaniladi. 
Xodimlarning o‘zaro bog‘liqlik darajasi analitik guruhlash orqali 
ham aniqlanadi. Bu usul yordamida omil va natija belgilar o‘rtasidagi 
bog‘liqlik o‘rganiladi. Analitik guruhlash odatda omil belgi asosida 
amalga oshirilib har bir guruh uchun natijaviy belgilarni tasvirlovchi 
o‘rtacha va nisbiy miqdorlar hisoblanadi. Keyin esa, har ikkala belgi 
o‘rtasidagi bog‘lanishni kuzatish maqsadida natijaviy belgilarni 
o‘zgarishini omil o‘zgarishi bilan solishtiriladi va tegishli xulosalar 
qilinadi.
Muayyan davr ichida belgilar o‘rtasidagi bog‘lanishni oddiy 
parallel qatorlar tuzish yo‘li bilan ham o‘rganiladi. Shu maqsadda eng 
avvalo taqqoslanayotgan belgilar o‘rtasida bog‘lanish bor-yo‘qligi 
nazariy jihatdan asoslab chiqiladi. Keyin esa har ikkala qator yonma-yon 
joylashtirilib, bir-biri bilan taqqoslanadi.
 
7.2. O‘garuvchan belgilar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni tahlil 
qilishda korrelyatsiya nazariyasining qo‘llanilishi 
Korrelyatsion tahlil yordamida asosan quyidagi ikki masala:
- bog‘lanishlar yo‘nalishini aniqlash va uni ehtimol bilan baholash; 
- bog‘lanishlar zichligini aniqlash masala hal etiladi. 
Korrelyatsion tahlil belgilarning regressiya tenglamasida ishtirok 
etish shaklini aniqlashdan boshlanadi. Keyin esa natijaviy belgiga ta’sir 
etuvchi omillarning ro‘yxati belgilanib ularning eng muhimlari tanlab 
olinadi. Tanlab olingan va regressiya tenglamasiga kiritilgan omillar 
o‘zaro chiziqli yoki juda kuchli korrelyatsion bog‘lanishda bo‘lsa, ular 
ma’lum 
darajada 
bir-birini 
takrorlashi 
natijasida 
regressiya 
ko‘rsatkichlari buziladi. Shu sababli barcha omillarning o‘zaro 

---

116 
bog‘lanish kuchi juft korrelyatsiya koeffitsiyentini hisoblash yo‘li bilan 
aniqlanib, bir-birini takrorlaydigan omillar tenglamadan chiqarib 
tashlanadi. Keyin esa regressiya tenglamasining ma’lum parametrlari 
(a
0
, a
1
, a
2
, … a
n
) aniqlanadi.
Regressiya tenglamasi aniqlangandan keyin uning ma’lum 
parametrlari hisoblanadi. 
Korrelyatsion bog‘lanish tushunchasi umumiy tushuncha - 
staxastik bog‘lanishning xususiy holidir. O‘zgaruvchan belgi У, x-dan 
staxastik bog‘lanishda bo‘ladi.
Korrelyatsion bog‘lanishlarni o‘rganishning asosiy vazifasi 
o‘rganilayotgan xodisalar, omillar o‘zgarishining sababini aniqlashdan 
iborat. Omil belgi, sabab belgi sifatida, natija belgi esa oqibat sifatida 
namoyon bo‘ladi.
Korrelyatsion tahlil usuli bir necha bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 
• vazifaning qo‘yilishi, omil va natija belgilarning tanlanishi; 
• statistik ma’lumotlarni to‘plash, ularni tekshirish; 
• grafik va analitik guruhlash usullari yordamida o‘zaro 
bog‘lanishlarni dastlabki o‘rganish; 
• juft bog‘lanishlarni o‘rganish; 
• ko‘p omilli bog‘lanishlarni tadqiqot qilish; 
• tadqiqot natijalarini baholash, tushuntirish va tahlil qilish.