Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Jıllılıq elektr stantsiyaları haqqında tu’sinik. Du’nya ellerinde ken’ rawajlang’an elektrostantsiyalardan jıllılıq elektrostantsiyaları esaplanıp, onın’ u’lesine barlıq o’ndirilgen elektroenergiyanin’ 62%-ke jaqını tuwra keledi. Jıllılıq elektrostantsiyaları paroturubinalı h’a’m gazoturbinalı bolıp ekige bo’linedi. Gazoturbinalı elektr stantsiyalar az tarqalg’an bolıp, en’ ko’p tarqalg’an tu’ri paroturbinalı stantsiyalar bolıp esaplanadı.
Jıllılıq elektr stantsiyalarında elektr energiyasın o’ndiriw protsesi to’mendegishe a’melge asırıladı. Ha’zirgi zaman paroturbinalı elektrostantsiyalar bir neshe tsexlardan quralgan. Olar to’mendegilerden ibarat.
1. Otın tsexı 2. Suw tayarlaytug’ın tsex 3. Qazan tsexı 4. Mashina tsexı 5. Bo’listiriwshi tsex 6. Kondensat tsexı (ıssı haldag’ı pardı suwıtıp, qayta suw qa’lpine keltiriw protsesi).
Otın tsexında elektrostantsiya ushin otın zapasın toplaydı. Al suw tayarlaytug’ın tsex suwdı mexanikalıq qosılıspalardan tazalaydı ha’m bunnan keyin qazang’a jiberedi. Qazan tsexı bolsa otın ha’m suwdı qabıllap, paroturbinalı elektrstantsiyanin’ negizin quraydı. Ha’zirgi waqıtta paroturbinalı elektrstantsiyalar qazanının’ biyikligi 35-40 m, al eni 15-20 m jetedi. Bunday qazanlardın’ o’nimdarlıg’ı saatına 600 t par tayarlawg’a mumkinshilik beredi.
Jag’ılg’an otın ıssı hawa massası menen birlikte 300⁰-400⁰C temperaturag’a shekem ıssılıqtı payda etedi. Otındı birgelikli jag’ıw na’tiyjesinde temperatura 1500⁰C shekem ko’teriledi. Solay etip, joqarı basımdag’ı ısıng’an par parturbinalar arqalı mashına tsexına tu’sedi.
Bul jerde paroturbinadan o’tkennen keyin qattı tezlik penen lopatkalarg’a qaray tu’sedi. Solay etip, pardın’ potenciallıq energiyası kenetikalıq energiyag’a o’tedi, bul o’z gezeginde qozg’alıstag’ı turbinalardın’ valı ja’rdeminde aylanıs energiyasın payda etedi. Al turbina valları elektr togin islep shıg’aratın generator valları menen tutastırıladı.
Solay etip, jıllılıq elektrostanciyalardın’ tiykarg’ı turbogeneratorları qattı ısıng’an pardın’ aylanıstag’ı turbina vallarının’ mexanikalıq energiyasına, keyin-ala generatorlar ja’rdeminde elektr energiyag’a aylandıradı. Bunnan keyin elektr energiya mashina tsextan bo’listiriwshi (bo’liwshi) tsexqa o’tedi. Bul jerde elektr togi joqari kernew alıp, alıng’an energiya joqarı voltlı liniyalar arqalı tutınıwshılarg’a yamasa birden bir energiya sistemasina jiberiledi.
Quwatlılıg’ı u’lken elektrostanciyalarda taza suw ko’p sarp qılınadı. Maselen quwatlilıg’ı 200 mın’ kvt saat elektrostanciyalarda kondensatorlardin’ suwıniwi ushın saatına 50-60 mın’ m³ suw sarp etiledi yamasa sekundına 14-17 m³ suw sarp etiledi. Al 1 mln kVt quwatlıqqa iye elektrostanciyalarda sekundına 40 m³ qa jaqın suw jumsaladı.
Solay etip iri jıllılıq elektrstantsiyalar suwdı ju’da’ ko’p talap etedi ha’m olardı suwli da’ryalar boylap qurıw talap etiledi.
Joqarıdag’ı sxema boyınsha jumıs isleytugin paroturbinalı elektrstantsiyalardın’ paydalı koefficient da’rejesi (PKD) 25-30% quraydı. Yag’nıy jag’ılg’an otinnin’ 25-30%-i gana elektrenergiyaga aylanadı, al jıllılıqtın’ ko’pshilik bo’limi kondensatordı suwındıratug’ın suwga, hawaga shıg’atug’ın jalın arqalı ha’m paroturbinalardın’ ustanovkalarında joq bolip ketedi. Degen menen alıng’an 25-30% energiya ju’da’ joqarı bolmasada, ha’zirgi zaman jıllılıq bo’lip shıg’aratug’ın texnikanın’ u’lken jetiskenlikleri bolıp esaplanadı.
Dunya elleri boyınsha suw deregi kem rayonlarda keyingi jılları gazoturbinalar ken’ qollanılmaqta. Bunday turbinalarda otın jang’anda temperatura 1500⁰C shekem jetedi. Bul joqarı temperaturanı 600-800⁰C qa shekem pa’seytiw ushın kamerada jag’ıwg’a tayarlanılg’an gaz kompressorlarının’ ja’rdeminde suwıq hawa menen aralastırıladı. Suwıng’an, biraq ele joqarı basımg’a iye gaz turbinag’a awısadı. Bul jerde gaz basımın azaytqan menen onın’ ko’lemin ken’eytedi, na’tiyjede gaz turbinaların ha’reketke keltiredi. Gazoturbinalı elektrstancyalarda turbinalardın’ (PKD) 30-34% ke shekem jetedi ha’m bul stanciyalar paroturbinalı elektrstanciyalarg’a qarag’anda ju’da’ a’piwayı bolıp, bunda qazan ha’m kondensaciyalı ustanovkalar bolmaydı.
O’zbekstan jilina ortasha 60-62 mlrd. kVt/s. elektr energiyası o’ndirilip shıg’arıladı. 60-jıllarda respublikada elektrenergiyni ko’beytiw maqsetinde gazda isleytug’ın iri JES-ın iske tu’siriw bag’darları alıp barıldı. Iri JES-lar qurılısı na’tiyjesinde O’zbekstan energetika sistemasının’ quwatları birqansha artti. Jaqın jıllarda Jan’a Angren, Talimarjan, Taxiya-tas jilliliq stanciyalarin rekonstrukciyalarinin’ qosimsha bloklerin iske tu’siriw rejelestirilgen.
GES-lar 3 tipke bo’linedi kishi 3 mın’ kvt/saatqa deyin, ortasha 4-150 mın’ kvt/saat, u’lken 150 mın’ kvt/s joqarı. Konstrukciyalıq qurılısına qaray GES-ler plotinalı h’a’m plotinasız bolıp bo’linedi. GES-da suwdın’ aldın tosıw arqalı kerekli basım ku’shin toplaw ushın kompleksli qurılıslar qurıladı. U’lken GES-lar tiykarınan plotinalı bolıp qurıladı. Derivacion GES-lar plotinasız qurıladı. Derivacion u’sılda suw turbinag’a derivacion kanal arqalı tu’siriledi. GES-ler kompleks qurılıslardı oz ishine alıp, onın’ quramına plotina, suw saqlag’ıshlar kiredi. GES-imaratı plotina u’stine qurıladı ha’m turbinalar menen tutastırıladı. Turbinalar generatorlar menen tutastırıladı. U’lken GES-larg’a u’lken ko’lemdegi turbinalar ornatıladı.
Gidroelektrstanciyalardi jıllılıq elektrstanciyalar menen salıstırg’anda bir qansha artıqmashlıqqa iye. Gidroelektrstanciyalar ko’p mug’darda otındı tejewge mu’mkinshilik beredi. Ms. Volga da’ryasındag’ı Volga GES-inin’ jıllıq elektr energiyasin o’ndiriw mumkinshiligi 22 mlrd kVt/saatqa ten’. Eger jıllılıq stantsiyalarda 1 kVt energiya o’ndiriw u’shın ortasha 0,5 kg sha’rtli otın jumsaytug’ın bolsaq, onda joqarıda ko’rsetilgen gidroelektrstanciyasınan 11 mln tonna sha’rtli otındı u’nemlewge boladı. Eger biz bunı tas ko’mirge esaplasaq 11 mln tonna, al qon’ır ko’mir esabında 22 mln tonnanı quraydı.
Ha’zirgi zamang’ı iri suw elektrstantsiyaları ju’da’ quwatlı u’lken turbinalarg’a iye. Krasnoyarsk GES-i ha’r biri 600 mın’ kVt-lıq 10 turbinadan ibarat bolıp, quwatlıg’ı 6 mln kVt/s-tan ibarat. Demek ha’r bir turbinanın’ quwatlıg’ı barlıq Dnepro GES-tın’ quwatlıg’ına ten’. Ko’pshilik tawlı yamasa tegislik da’ryalarda birneshe suw elektrostanciyalarının’ dizbekleri qurılıp bul a’dette kaskad GES-ler dep ataladı. Bunday bir da’ryada birneshe suw elektrstanciyasının’ jaylasiwi ekspluatatsiya waqtında qolaylı bolıp keledi.
En’ u’lken da’ryalardın’ potenciallıq energiya deregi to’mendegishe ko’rsetkishke iye: Enisey 158 mlrd kVt/saat, Lena 144 mlrd kVt/saat, Nigara 94 mlrd kVt/saat,Volga 54 mlrd kVt/saat, Ob 51 mlrd kVt/saat, Sirdarya Narın menen 36 mlrd kVt/caat, A’miwda’rya 36 mlrd kVt/caat.
Joqarıda ko’rsetilgen da’ryalardın’ potencial energiyasınan jaqın ha’m uzaq keleshekte paydalanıw nazerde tu’tılg’an. Olardan Eniseydegi Sayan-Shushensk, Angaradag’ı Ust-Ilim, Boluchansk GES, qurılısların atawg’a boladı. O’zbekstan energetika sistemasında barlıg’ı 27 GES lerde wliwma quwatligi 1420 Mvt qurap 6331,2 mln. kVt/s elektr energiyası o’ndiriledı.
Gidroenergetikadag’ı jan’a bag’darlardan gidroakkumlyativ elektr stanciyalar (GAES) esaplanadı. Olardın’ islew printsipi to’mendegishe: suw saqlag’ıshlarg’a plotina ornatılıp, plotinag’a elektr energiyası o’ndiriw ushın turbinalar h’a’m generatorlar ornatıladı. plotina 2 bo’limnen ibarat bolıp, birinshisi GES qurılg’an joqarg’ı beff (bo’lim) ha’m to’mende turbinadan tu’sken suwdı toplaw ushın qurılg’an plotina to’mengi beff dep ataladı. Ku’ndiz ku’ni GAES-ler GES sıyaqlı jumıs atqarsa, tu’nde elektr energiyag’a talap kemeygen waqıtta GAES agregatları suwdı to’mengi befften joqarı beffke ko’terip beredi. Na’tiyjede elektr energiyasın o’ndiriw artadı.