Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Metall o’ndiriwde otınnın’ roli. Qara metallurgiya sanaatında joqarı kaloriyalı ha’m az zolalı (az ku’lli) otın qollanıladı. Bul otınlar o’z gezeginde joqarı temperaturag’a shıdamlı ha’m mexanikalıq jaqtan joqarı sapag’a iye bolıwı tiyis. Sonlıqtan domna pechleri ushın otın retinde koksleniwshi tas ko’mir qollanıladı.
Koksleniwshi tas ko’mir joqarı kaloriyag’a iye bolıp, joqari da’rejede otqa to’zimli, jıllılıq beriw mu’mkinshiligi 7000 kaloriyag’a ten’. Kokstin’ quramında uglerod 80%, ıg’allıq 6%, ku’kirt 2% ha’m ku’l 15%-ti quraydi. Metallurgiya sanaatında ag’ash ko’mirden de ken’ qollanıladı. Ag’ash ko’mir 550⁰-600⁰C temperaturada hawa qatnastırılmay qurg’aq h’alında jaqqanda alınadı. Ag’ash ko’mirdin’ jıllılıq beriw mu’mkinshiligi 4300 kaloriyag’a jetip, quramında ku’kirt qatnaspaydı. Bul qa’siyetleri jag’ınan ag’ash ko’mir joqarı sapalı shoyın eritiwge mu’mkinshilik beredi. Biraq ag’ash ko’mir ju’da’ qımbatqa tu’sedi. 1 t. shoyın eritiw ushın 6 m³ ag’ash ko’mir sarp etiledi sonliqtan metal o’ndiriwde ko’p qollanilmaydı.
Antratsit ko’mir domna procesi ushın bahalı ko’mir bolıp, joqarı jıllılıq beriw qa’siyetine iye ha’m quramında uglerod birikpesinin’ ko’pligi menen parq qıladı. Biraq jaqqanda ko’birek ushqın bo’lingenlikten domna pechlerinde paydalanıwg’a jaramsız keledi. A’dette antracitten joqarı sapalı otın retinde paydalanıw ushın 1150⁰C-da qayta islewden (termoobrabotka) o’tkeriledi. Termoobrabotkadan o’tkennen keyin ol mayda tegis halg’a keledi ha’m joqarı temperaturag’a to’zimliligi artadı. Termoobrabotkadan o’tken antracit termoantratsit dep ataladı. Bul domna otını ushın tolıq jaramlı halg’a iye boladı.
Flyuslar - ruda bayıtıwdan o’tkennen keyin ruda quramında elede ko’p sandag’ı qospalar ushıraydı. Bul ospalar metaldın’ tez eriwine kesent beredi. Sonlıqtan domna procesinde metaldın’ eriwin tezletiw ushın qosımsha zat qosıladı. Bul flyusler dep ataladı.
Eger domna pechi kislotalı ruda bazasında isleytug’ın bolsa, onda ruda quramında bos jınıs retinde kremnezem qatnasadı. Bul jag’dayda flyus retinde izvestnyak (ha’k tas) qosıw arqalı metall o’ndiriledi. Bul processte temir rudasına aralasqan bos jınıs, koks ku’li flyus qosılg’annan keyin domna pechinen shıg’arılıp taslanatug’ın shlaktı payda etedi.
Solay etip domna pechlerinde metall eritiwdi normalastırıw ushın eritiletug’ın ruda quraminda otın ha’m flyuslerdin’ qatnasın durıs jasaw kerek. Bunday optimal da’rejedegi qatnasın «shixta» dep ataladı. Shixta procesi boyınsha domna pechlerinin’ toltırılg’anlıg’ın anıqlaw to’mendegishe boladı. Aldın-ala domna pechlerine ruda ha’m flyus belgili da’rejede aralastırıladı ha’m bunnan keyin otın ha’m flyus aralas ruda (aglomerat) toltırıladı. Bul process metall o’ndiriwde ju’da’ a’hmiyetli bolıp, da’slepki rudanı tazalaw aglogmerat pechlerinde a’melge asiriladi. Na’tiyjede 5-6%-ke shekem otın u’nemlenedi ha’m domna pechlerinin’o’nimdarlig’i 5-7%-ke artadı.