Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

XIMIYA SANAATI
Reje:
1. Ximiya sanaatının’ a’hmiyeti ha’m tiykargi tarawlari.
2.Ku’kirt kislotasın o’ndiriw usılları.
3. Ku’kirtli gaz, azot, fosfor, ammiak selitrasın o’ndiriw.
4. Ximiya sanaatının’ tarawlıq strukturası ha’m aymaqliq jaylasıwı.

Ximiya sanaatı xalıq xojalıg’ın texnikalıq jaqtan rawajlandırıwda tiykarg’ı faktor esaplanadı. Ximiyalıq jol menen zatlardın’ qa’siyetine, formasına o’zgeris jasaw, o’ndiris procesine elektrofikaciyanı, mexanizaciyanı ha’m avtomatizaciyanı engiziwdey texnikalıq progresstin’ bir bag’darı bolıp esaplanadı.

Ximiyalastırıw ta’biyiy baylıqlardan tolıq paydalanıwg’a, shiyki zat ha’m o’ndiris qaldıqlarınan kompleksli paydalanıwg’a qolaylı boliwi menen birge o’ndiriste ha’m xojaliqta paydalanıwg’a ko’plep o’nimlerdi islep shig’aradi.
Ximiya sanaatı awıl-xojalıg’ı ushında u’lken a’hmiyetke iye bolıp, awıl-xojalıg’ın intensifikaciyalawg’a, o’nimdarlıqtı arttırıwda ulken orin tutadi.
Ximiya sanaatının’ tiykarg’ı tarawları ju’da’ quramalı. Bug’an ximiyalıq shiyki zattı o’ndiriwden baslap organikalıq sintez tiykarında iske asatug’ın ximiya o’ndirisi tolıg’ı menen kiredi.
Minerallıq shiyki zatlardı o’ndiriw (apatitler, fosforitler, duz, ku’kirt h. t. b) taw-ximiya o’ndirisin quraydı.
Tiykarg’ı ximiyag’a organik emes ximiya tarawi kirip, og’an kislotalar, duzlar, siltiler, mineral to’ginler, soda, xlor o’ndiretug’ın sanaat tarawları kiredi. En’ ko’p tarqalg’an topar «organikalıq sintez» o’ndirisi bolip, bug’an sintetikalıq spirt, atseton, sintetikalıq kauchuk, ximiyalıq talshıq, plastmassa, da’ri-darmaqlıq, kino ha’m fotoplenkalar tayarlaytug’ın tarmaqlar kiredi.
Ku’kirt kislotasın o’ndiriw. Ku’kirt kislotası en’ ken’ tarqalg’an ha’m ximiya sanaatında ken’nen qollanılatug’ın o’nim bolıp esaplanadı.
Ku’kirt kislotası ko’pshilik ximiya sanaatında qollanıladı ha’m ko’p g’ana o’nimlerdi alıw ushın tiykarg’ı material bolıp esaplanadı. Ku’kirt kislotasısız azot ha’m fosfor to’girlerin o’ndiriw mu’mkin emes. Ku’kirt kislotasının’ ta’sirinde basqa kislotalardı duzlarınan ajıratıladı. Ku’kirt kislotası ko’birek o’nimlerin tazalaw, akkumulyatorlardı toltırıw ha’m ren’li metall rudalarınan metalldı tazartıw ha’m tag’ı basqa tarawlarda qollanıladı. Biraq ku’kirt kislotasın elimizde en’ ko’p qollanılatug’ın sanaat ka’rxanalar bolıp, bular 40% ten aslamıraq ku’kirt kislotasın paydalanadı. Ku’kirt kislotasın o’ndiretug’ın tiykarg’ı mineral ku’kirt ha’m ku’kirtli kalchedan esaplanadı. Bunnan basqa ku’kirt kislotası gaz ha’m ko’mirden jaqqanda alınadı. Ku’kirt kislotasın o’ndiretug’ın sanaat ushın en’ tiykarg’ı shiyki zat ku’kirt kalchedanı xızmet etedi. Ku’kirt kalchedanının’ quramında ku’kirttin’ ko’plep bolıwı - onı otınsız-aq jag’ıw arqalı ku’kirtli gazge ha’m temir oksisine ajıratıwg’a mu’mkinshilik beredi. O’ndirislik jag’dayında 1 tonna ku’kirt kislotasın o’ndiriw ushın ortasha 0,85 tonna ku’kirt kalchedanı sarp etiledi.
Ku’kirt kislotasın o’ndiriwdin’ ha’zirgi usılları. Ku’kirt kislotası tiykarınan ku’kirt angidrinin’ suw menen birigiwinen payda boladı (SO₃+H₂O=H₂SO₄). Solay etip ku’kirt kislotasın o’ndiriw protsessindegi en’ baslı mashqala ku’kirt angidridin alıw ha’m onı suw menen biriktiriw bolıp esaplanadı.
O’ndirislik jag’dayda ku’kirtli angidrid alıw biraz qıyıng’a tu’sedi. Ku’kirt yamasa ku’kirtli materiallardı jaqqanda barqulla ku’kirtli gaz SO₂ (ku’kirtli angidrid) alınadı. Al ku’kirtli gazdı (S0₂) ku’kirtli angidridine (S0₃) aylandırıw jol menen ku’kirtli angidridti ju’da’ a’stelik penen o’tedi, a’dette bunday jol menen ku’kirt angidridi o’ndirislik jag’dayda alıwg’a bolmaydı. Sonlıqtan ku’kirt kislotasın alıw ushın qandayda basqa zattın’ qatnası talap etiledi ha’m bul to’mendegi 2 usıl tiykarında o’ndiriledi. 1) Nitrozlı; 2) Kontaktlı. Usınnan en’ ko’p tarqalg’anı nitrozlı a’dis bolıp, bul protsesste ku’kirtli gazdı okislendiriw ushın azot okisi qatnasadı. Na’tiyjede ku’kirt kislotasın o’ndirislik jol menen alıw to’mendegishe iske asırıladı:
Ishi kislotag’a tozimli kerpishten qaplang’an u’lken polattan islengen Bashnyag’a ku’kirtli gaz, suw ha’m hawa, azot okisi toltırıladı. Bunda azottın’ qos okisi (N0₂) bir kislorodın ku’kirtli gazge bo’lip berip, reaktsiya to’mendegishe o’tedi: SO₂+NO₂=SO₃+NO
Reaktsiya tiykarında du’zilgen azot okisi hawanın’ quramınan kislorodtı o’zine qosıp alıp, bashnyada u’ziliksiz ku’kirt kislotasın o’ndiriw protsessi dawam etedi. Reaktsiya na’tiyjesinde alıng’an suw rastvorı sostavında 75-78% ku’kirt kislotası bar. Suw rastvorınan ku’kirtli angidrid alınadı.
Ku’kirt kislotasın kontaktlı usıl arqalı katalizator esabında maydalanıp, untaqlang’an platina yamasa vanadiydin’ bes okisin (V₂O₅) qatnastırıw arqalı o’tedi. Katalizatordın’ jeke hawanın’ qatnasıwı menen ku’kirtli gaz kislorod penen okislenedi ha’m ku’kirtli angidridti payda etedi: 2SO₂+O₂=2SO₃.
Usı reaktsiya tiykarında alıng’an ku’kirt angidridi kontsentratsiyalang’an ku’kirt kislotası arqalı o’tkeriledi. Bul protsesste ku’kirt angidridti ku’kirt kislotasın jutıp, shıg’aratug’ın gazdı yamasa payda etedi. Kontaktlı usıl boyınsha ku’kirt kislotasın o’ndiriw qımbat ja’ne az mug’darda qollanılsa da, bunın’ o’nimi keyingi jıllarda o’sip baratır.
Ku’kirtli gaz o’ndiriw. O’ndirislik usılda ku’kirtli gazdı o’ndiriw onsha qıyın emes. Bul ushın arnawlı pechlerde ku’kirt kalchedonı yamasa basqa ku’kirt aralas minerallardı jag’ıw arqalı alınadı. Sonlıqtanda ku’kirt kislotasın o’ndiretug’ın zavodlarda jag’ıw pechleri ken’nen qollanılıp, a’dette minerallardı o’rteytug’ın pechlerdin’ biyikligi 6 m, al diametri 50 metrge juwıq boladı. Ku’ydirer aldında ku’kirt kalchedanı untaqlanadı, al onnan keyin pechlerde jag’ıladı. Jag’ıw na’tiyjesinde bunın’ quramındag’ı ku’kirt tolıq janıp tu’sedi, na’tiyjede pech ishinde ku’kirtli gaz jıynaladı. Bul jıynalg’an gaz arnawlı gaz o’tkizgishler arqalı alınadı.
Jag’ılatug’ın ku’kirt kalchedanının’ tiykarg’ı produktası bolıp piritnıy ogorok bolıp, bul temir okisi (%e₂O₃) ha’m 1,5-20% ku’kirtten turadı. Ogorok aglomeratsiya protsessinen shoyın eritiw ushın domna shiyki zatı retinde paydalanıwg’a boladı. Solay etip ku’kirt kislotasın o’ndiriw texnologiyası, yag’nıy ku’kirtli minerallardı jag’atug’ın pechlerdin’ strukturası ren’li metallurgiya sanaatında kontsentrat tayarlaytug’ın pechlerge uqsas bolıp keledi. Ku’kirt kislotasın aralas minerallardı o’rtewde tiykarg’ı material ku’kirt kislotası boladı, al qosımsha o’nim bolıp, ogorok esaplanadı. Ogorok (piritnıe ogorki) - domna pechlerinde jag’ıw materialları retinde qollanılsa, al ren’li metallurgiya sanaatında ku’kirt kislotasın o’ndiriw ushın qollanıladı.
O’ndirislik usılda alıng’an ku’kirt kislotası kontsentratsiyalanıw da’rejesi ha’m ondag’ı suwdın’ sostavına qaray sortlarg’a bo’linedi.
1. Bashennaya kislota, sostavı 22-25% suw, 75-78% kontsentrattan turadı.
Bashennıy kislotanın’ kontsentratının’ mug’darı 98,5% ke, kontsentrattı jetkeriw ushın temperatura 338⁰ shekem joqarılatılıwı kerek. Al bunday temperaturada ku’kirt kislotasının’ (qaynaw da’rejesi 98,5%) o’zi qaynap parg’a aylanadı.
2. Omum yamasa iyisli 100% li ku’kirt kislotası kontakt a’disi boyınsha alınadı.
3. 93% li ku’kirt kislotası kuporoslı mayı dep ataladı.
Azot to’ginlerin o’ndiriw. Topıraqtın’ strukturasın jaqsılaw ha’m onın’ o’nimdarlıg’ın arttırıw ushın mineral to’ginlerdin’ a’hmiyeti og’ada zor.
Azottın’ payda bolıwı. O’simlik ta’biyiy jag’dayda azot qosılıslarınan g’ana azıqlanadı, sebebi azot ta’biyatqa birikpe halında ko’mir sostavında ja’ne selitra sostavında (Chiliskoy selitre Na NO)₃ halında) ushıraydı. Chilide selitra ka’ninin’ zapası ju’da’ u’lken. XIX a’cir aqırı XX a’sirdin’ baslarında Chili selitrası azot to’ginin ha’m azot okisin tayarlaytug’ın birden-bir tiykarg’ı material bolıp xızmet etti. Tek keyingi jıllarda sintetikalıq jol menen ammiak o’ndiriw usılı tabılg’annan keyin Chili selitrasın paydalanıw kemeydi. Azot ko’birek qon’ır ha’m tas ko’mir sostavında ushırap, bul ko’mirdin’ salmag’ının’ 2,5% ke jaqının tutadı.
Ko’mirdi jaqqanda sostavındag’ı azot bo’linip-bo’linip hawag’a qosıladı, al qurg’aq aydag’anda ko’mir sostavındag’ı azot bo’linip vodorod penen qosıladı da (Nh₃) ammiaktı payda etedi. Solay etip ko’mir sanaatı jeterli da’rejede ammiak alıw arqalı azot toplaw ushın da paydalanadı. Biraq ko’pshilik jag’daylarda otın ushın paydalanılatug’ın ko’mirdin’ azotları hawanın’ sostavına jiberiletug’ınlıqtan, azot toplawdın’ tiykarg’ı deregi bolıp atmosfera xızmet etedi. Atmosfera sostavınan azottı alıw basqa elementler menen baylanıstırıw arqalı iske asırıladı, tiykarınan 2 a’dis boyınsha o’tkeriledi.
1. Ammiaktı sintezlew usılı.
2. Tsionomid usılı.
O’ndirislik usılda azot o’ndiriwde - azottı tsionomid usılda o’ndiriwge qarag’anda ammiaktı sintezlew arqalı alıw a’disi ko’birek tarqalg’an. Ammiaktı sintezlew a’disi arnawlı utsnovkalarda 300 atmosferalıq basım ha’m 450-525⁰ temperaturada o’tkeriledi. Ammiaktı sintezlew ushın tiykarg’ı material retinde azot ha’m vodorod bolıp, 1 litr suyıq ammiak o’ndiriw ushın 500 m³ azot ha’m 1500 m³ vodorod sarp etiledi. Azot toplawdın’ tawsılmas deregi retinde bizdi qorshag’an atmosfera xızmet etedi. Suyıq hawanın’ sostavınan azottı bo’lip alıw razgonkilew a’disi arqalı iske asırıladı. Bunda hawa ha’dden tıs suwıtıladı ha’m qısıladı, na’tiyjede suyıq halındag’ı hawanın’ sostavınan azot bo’lip alınadı. O’ndirislik usılda azottı o’ndiriwde arnawlı quwatlı apparatlar qollanıladı. Bunın’ ja’rdeminde azot penen bir qatarda texnikalıq kislorodta o’ndiriledi. Ammiaktı sintezlew protsessinde ko’p mug’darda vorod qa’jet.
Vodorod hawanın’ sostavında ju’da’ az mug’darda (0,01%) ushırap, bul o’ndirislik a’hmiyetke jaramsız keledi. Sonlıqtan o’ndirislik a’hmiyetke vodorod o’ndiriw en’ qıyın mashqalalardın’ biri bolıp bul ammiak o’ndiriwde o’nimnin’ o’zine tu’ser bahasının’ 50% aslamırag’ın isleydi ha’m ammiak o’ndiretug’ın sanaat tarawlarının’ jaylasıwına da u’lken ta’sir jasaydı.
Vodorod alıw tas ko’mir ha’m gazdın’ sostavındag’ı suwdı bo’liw arqalı da iske asırıladı. Texnologiyalıq jaqtan vodorodtı - suwdı elektrolizlew arqalı o’ndiriw qolaylıraq keledi. Sonlıqtanda quwatlı suw elektrostantsiyaları janınan vodorodtı o’ndiretug’ın arnawlı ustanovkalar ornalastırıladı. Vodorod alıwdın’ en’ qolaylı usılı konversiallı usıl dep atalıp, bunda uglerod okisi suw menen qosılıp uglekisliy gaz ha’m vodorod bo’linip shıg’adı (SO+N₂O=CO₂+H₂). Bul protsesste alg’an uglekisliy gazdı suw menen juwıw arqalı joq etiledi, sebebi belgili da’rejedegi basım astında suw menen juwılg’anda uglekisliy gaz suwda erip ketedi. Konversiallı usıldan vodorod alıw bir qansha arzan bolıp, bunı ko’binese ko’mir o’ndiretug’ın rayonlarda qollanıw qolaylıraq boladı. Sebebi 1 tonna mineral to’gin o’ndiriw ushın a’dette 2 tonna qon’ır ko’mir ha’m 0,8 tonna koks ketedi. Vodorodtı o’ndiriw a’sirese koks gazinen alg’anda arzan ha’m jen’ilirek boladı. Sonlıqtan ammiaktı sintezlew jolı menen o’ndiriletug’ın azot ha’m basqada sanaat tarawların ko’binese koks sanaatı ha’m qara metallurgiya menen baylanıstırıp qurıw ekonomikalıq jaqtanda na’tiyjelirek boladı. Sebebi 1 tonna mineral to’gin o’ndiriw ushın 1,8 mın’ m³ koks gazı sarp etiledi. Keyingi waqıtlarda arzan vodorod yamasa ammiak o’ndiriw ushın qolaylı shiyki zat bolıp gaz esaplanbaqta. Bul metod ta’biyiy gaz sostavındag’ı metandı suw parı menen okislendiriw arqalı alıp barıladı: SN₄+H₂O=CO+3H₂. Bul metod boyınsha 1 tonna mineral to’ginin o’ndiriw ushın 400 m³ ta’biyiy gaz sarp etiledi. O’nimnin’ o’zine tu’ser bahası yamasa ammiak o’ndiriw konversiallı usıl boyınsha o’ndiriletug’ın ammiaktın’ o’zine tu’ser bahası menen salıstırg’anda 2 ma’rte arzang’a tu’sedi.
Azot to’ginleri. Sanaatlıq usılda o’ndirilgen ammiaktın’ ko’pshilik bo’limi azot to’ginlerin ha’m azot kislotasın o’ndiriwge jumsaladı. Azot to’ginleri 3 tu’rge bo’linedi.
1. Ammiaklı, 2. Nitratlı, 3. Amidlı.
1. Ammiak ta’rizli to’ginlerdin’ sostavı ammiaktan turadı. Ms. : (NN₄)₂ SO₄ ammoniy sulfatı.
2. Nitratlı to’ginlerde azot okislengen formada ushırap, bul to’mendegi du’ziliste ushıraydı: KNO₃, NaNO₃ azotlı natriy.
3. Amidli to’ginlerde azot amid formasındag’ı du’ziliske iye boladı. Ms. : NH₂ yamasa mochevina sostavın alayıq: [CO(NH₂)₂ ]. Bunnan basqa aralas to’ginler de ushıraydı. NH₄NO₃ - ammiak selitrası yamasa ammoniy nitratı.
Azot to’ginlerinin’ a’hmiyetliligi onın’ sostavındag’ı azottın’ mug’darına baylanıslı boladı. Azot ko’birek ammiak sostavında ko’birek ushıraydı. -82,4% mochevinada 56,6%, al basqa to’ginlerdin’ sostavında azot 35-13,5% ke shekem boladı.
Bizin’ eliizde azotlı to’ginlerdin’ ishinen ammiak selitrasın o’ndiriw ko’birek tarqalg’an. Bul azotlı to’ginler o’niminin’ 70% ke jaqının iyelep, ammiak selitrası sostavında azottın’ mug’darı 35% ke shekem boladı.
Ammiak selitrasın o’ndiriw. Sanaatlıq jag’dayda ammiak o’ndiriw ushın gaz halındag’ı ammiak eritindisin (50-60%) arnawlı apparattag’ı azot kislotasına qatnastıradı, yamasa neytralizatsiyalaydı. Bul protseste o’tetug’vn reaktsiya jıllılıq bo’liw jag’dayında ju’redi: NH₃+HNO₃=NH₄NO₃
Reaktsiya na’tiyjesinde ammoniy nitratı du’ziledi. O’ndirislik jag’dayda 1 tonna ammiak selitrasın o’ndiriw ushın 0,22 tonna ammiak ha’m 0,78 tonna azot kislotası sarp etiledi.
Ammoniy sulfatın o’ndiriw. Ammoniy sulfatı ammiaktın’ ku’kirt kislotasının’ eritindisine ta’sir etiwi arqalı alınadı: NH₃+H₂SO₄=(NH₄)₂ SO₄. Bul reaktsiya jag’dayında alıng’an ku’kirt qıshqıl ammoniy kristallı sho’kpe tu’rinde alınıp, al keyin suyıqlıqtan bo’linip shıg’arıladı. Bunday ku’kirt qıshqıl ammoniy usılın a’dette suwlı a’dis depte ataydı. Bunday tiptegi reaktsiyanı qurg’aq a’dis penen o’tkeriwge boladı. Bunda gaz ta’rizli ammiak penen erigen ku’kirt kislotası arnıwlı kameralarda aralastırıladı. Na’tiyjede poroshok ta’rizlis ku’kirt qıshqıl ammoniy du’ziledi.
Ammoniy sulfatının’ ko’pshilik bo’limi koks gazinen o’ndiriledi. Sanaatlıq usılda 1 tonna ammoniy sulfatın o’ndiriw ushın 0,23 t ammiak ha’m 0,75 t. ku’kirt kislotası sarp etiledi. Gey bir jag’daylarda ammoniy sulfatın o’ndiriw ushın arzan shiyki zat retinde gips qollanıladı. Bug’an ammiak ha’m uglekisliy gaz benen ha’reket etedi. Mochevinanı o’ndiriwde sintez arqalı ammiak penen uglekisliy gazdı reaktsiyag’a qatnastırıw arqalı alıp barıladı. Bul arnawlı avtoklavlarda 200 atmosferalıq basım ha’m 160-170⁰ temperatura jag’dayında o’tkeriledi.
Ximiya sanaatı joqarı sapalı o’nimlerdi ko’plep jetistiriw, onın’ strukturalıq qa’liplesiwine mu’mkinshilik tuwdıradı (tabl. 1).

Tarawlar	O’nim mug’darı %
Taw ximiya sanaatı	1,2
Tiykarg’ı ximiya	16,2
Anilino-boyaw sanaatı	2,4
Sintetikalıq smola ha’m plastmassa o’ndiriw	5,1
Ximiyalıq talshıq o’ndiriw	5,4
Organikalıq sintez o’ndiriw	15,2
Lak-boyaw sanaatı	12,5
Rezina-asbest sanaatı	27,5
Basqa tarawlar	13,6

Keltirilgen mag’lıwmatlarg’a qarag’anda ximiya sanaatı tarawları ishinde en’ rawajlang’an rezina - abest, organikalıq sintez, tiykarg’ı ximiya sanaatları esaplanadı. Bul tarawlar barlıq ximiya sanaatının’ 59% o’nimin keltiredi. Ximiya sanaatı tutınıw tovarları menen bir qatarda, sanaat ka’rxanalaırn to’menletetug’ın o’nimlerdide ko’plep o’ndiredi. O’nim tayarlawda sarp etiletug’ın shıg’ınlardın’ ko’lemi jag’ınan birinshi orındı transport shıg’ınları iyelep, bul barlıq sarp etilgen shıg’ınlardın’ 22% aslamırag’ın tutadı. Al elektroenergiya ushın jumsalg’an qarjılar barlıq shıg’ınlardın’ 33% in quraydı. Bunnan basqa ximiya sanaatında qollanılatug’ın jen’il h a’m azıq awqat sanaatı o’nimleri ushın sarp etilgen shıg’ınlar 24,2% iyeleydi. Gaz ha’m neft sanaatı o’nimlerine sarp etilgen shıg’ınları 6,3% koks ximiyası produktaları 3,4%, tog’ay sanaatı o’nimleri 4%-ke jaqının tutadı h. t. b.

Al ximiya sanaatı o’nimlerin ko’plep talap etetug’ın mashina jasaw ha’m metall on’law sanaatı bolıp, bunın’ u’lesine 33% aslamıraq o’nim tiyedi.
Jen’il sanaat tarawları 17,5%, awıl xojalıg’ı 18,2% qollanıladı. Solay etip ximiya sanaatı o’ndirgen o’nimlerdin’ 49% mashina jasaw ha’m jen’il sanaatta paydalanılsa, 30% awıl-xojalıg’ı, transport, azıq awqat sanaatında ha’m tag’ı basqa tarawlarda qollanıladı. Al 12% jaqın o’ndirilgen o’nim ximiya sanaatı o’zi ushın sarp etiledi. Na’tiyjede o’ndirilgen barlıq o’nim elimizdin’ barlıq territoriyası boyınsha tarqatıladı.
Ximiya sanaatındag’ı bunday o’zine ta’n o’zgeshelikleri, onın’ ka’rxanaların jaylastırıwda, tutınıw orayları menen shiyki zat resursların esapqa alıwdı talap etedi.
1 tonna ammiak suwı ha’m ammiak selitrası ushın 0,6 mın’ m³ ta’biyg’ıy gaz sarp etiledi. Bul jag’day ammiak suwı ha’m ammiak tselitrası o’ndiriletug’ın sanaat tarawların ko’binese shiyki zat bahasına jaqın rayonlardı jaylastırıwdı talap etedi. Al gey bir waqıtlarda shiyki zat resursların jetkeriw onsha ko’p transportlıq shıg’ınlardı talap etpesede, o’ndirilgen tayar o’nimlerdi tutınılatug’ın rayonlarg’a tasımallap jetkeriw onnan ko’birek shıg’ınlardı talap etedi.
Ha’zirgi ta’rtipke na’zer awdarsaq mochevina, karbamid smolası, metanol-dı da shiyki zat bazası jaylasqan rayonlarda o’ndiriw ekonomikalıq jaqtan paydalıraq keledi. Al energiya ko’plep talap etiletug’ın polivinilxlorid o’nimlerin o’ndiriwdi de shiyki zat bazası jaylasqan rayonlarda o’ndiriw na’tiyjelirek boladı. Tayar o’nimlerdi tutınıwshı rayonlarda ko’binese bir neshe ximiya o’nimlerin beretug’ın ha’m otın-energiya xorın azlap talap etetug’ın tarawlardı qurıw na’zerde tutıladı. Bularg’a ms: sostavında 47-48% shekem jaramlı zatlar bolatug’ın qossuper fosfat sanaatın keltiriwge boladı.
Usı xarakterli belgilerine qaray ximiya sanaatının’ tiykarg’ı tarawları territoriya boyınsha boylap jaylastırılg’an.
Ximiya sanaatının’ ha’zirgi da’rejesi ha’m onın’ rawajlanıw perspektivaları. Ximiya sanaatının’ rawajlanıw da’rejesin belgileytug’ın tiykarg’ı ko’rsetkishlerge ulıwma o’nim, rabochiylardın’ sanı, o’ndirislik tiykarg’ı fondlardın’ na’tiyjeliligin ko’rsetiwge boladı. Usı ko’rsetkishlerdi jan basına bo’liw arqalı ha’m jumsalg’an qarjının’ o’teliw da’rejesine qaray ximiya sanaatının’ ha’zirgi rawajlanıw da’rejesi ha’m onın’ tiykarg’ı perspektivadag’ı bag’darları belgilenedi.
Ximiya sanaatının’ perspektivaların belgilewde shiyki zat bazası jaylasqan rayonlar menen, onın’ o’nimin talap etetug’ın rayonlardı esapqa alıw ju’da’ orınlı boladı. Ms: Ha’zirgi waqıtta anilin - boyaw o’nimlerin o’ndiretug’ın tiykarg’ı rayon bolıp, oraylıq ha’m qara topraqlı rayonlar esaplanadı. Biraq bul rayon anilin-kraski tayarlaytug’ın sanaat orayları ushın shiyki zat bazası emes, ha’m onı tısımallaw arqalı basqa rayonlardan aladı. Raschetlarg’a qarag’anda 1 tonna anilin- boyaw zatların o’ndiriw ushın 5 tonna shiyki zat ha’m 7-10 tonna otın sarp etiledi. Olay bolsa, ximiya sanaatının’ ayırım tarawların qurıwda shiyki zat resursların esapqa alıw ha’dden tısqarı transportlıq shıg’ımlardı saplastırıwg’a ha’m usının’ esabınan ko’p g’ana qarjılardın’ toplanıwına mu’mkinshilik tuwdıradı.
Ximiyalıq jol menen talshıq o’ndiriw ko’binese otın elektroenergiyasın ha’m shiyki zat resursların talap etedi. Biraq bul tarawlardın’ rawajlang’an orayları retinde Batıs-Sibir ko’zge tu’sedi. Bul taraw Ural, Volga boyı, ekonomikalıq rayonlarında to’men rawajlang’an. Al resurslarının’ joqlıg’ına qaramastan joqarı ko’rsetkishke iye.
Ha’zirgi waqıtta ximiya sanaatının’ bir tegis jaylaspawı na’tiyjesinde ko’p g’ana transportlıq shıg’ınlarg’a jol qoyılıp otır. Barlıq o’ndirilgen ximiya sanatı o’nimlerinin’ 93%, al aqshalay esaplag’anda 89,5% Evropalıq bo’liminde paydalanıladı. Budan Uraldın’ u’lesine 3-4%, al Uraldan shıg’ıstag’ı rayonlar bolsa 6,4% boladı.
Uraldan shıg’ısta jaylasqan rayonlar ximiya sanaatı tarawları menen elede tolıq ta’miyinlenbegen. A’sirese mineral to’ginlerin tayarlaytug’ın sanaat tarawları. Usının’ saldarınan Evropalıq bo’lim shıg’ıs rayonlar ushın o’ndirilgen ximiyalıq produktalardın’ salmag’ı boyınsha 43% ha’m aqshalay mug’darı boyınsha 60% ke jaqının tasımallap berip atır.
Aldag’ı waqıtlarda ximiya sanaatı materiallıq baylıqlardı toplawda ko’rnekli orındı tutadı. Eger 1960-jılları barlıq sanaat tarawları boyınsha o’ndirilgen aqshalay o’nimnin’ 4,5% ximiya sanaatı tayarlag’an bolsa, bul 1975-jılı 17,0% quradı.
Ximiya sanaatı aldında turg’an usı wazıypalarg’a baylanıslı aldag’ı waqıtta onın’ o’ndirislik quwatları ken’eytiledi. Ximiya sanaatında ilimiy-texnikalıq progresstin’ jetiskenlikleride ken’nen paydalanıladı.
Awıl-xojalıg’ının’ talapların esapqa alıp, joqarı kontsentratsiyalı-nitroammofos, ammofos, diammofos qusag’an 1 yamasa 1 neshe ta’rtipli to’ginler menen ta’miyin etiledi.
Ximiya sanaatında texnikalıq progresstin’ bag’darı mineral to’ginlerin tayarlaytug’ın tiykarg’ı agregatlardın’ quwatlıg’ın arttırıwg’a baylanıslı iske asırıladı. En’ iri ammiak tayarlaytug’ın agregattın’ quwatlıg’ı sutkasına 1500 tonnalıq yamasa jıllıq quwatlıg’ı 500 mın’ tonnalıq agregatlardın’ iske tu’siwi mineral to’ginler tayarlaytug’ın sanaat tarawlarının’, rawajlanıwına ayrıqsha jag’day tayarlaydı. Polimerlik materiallar tayarlawda da u’lken jetiskenliklerge erisildi.
Jaqın jıllarg’a shekem joqarı basımda polietilen tayarlaytug’ın agregatlardın’ quwatlıg’ı jılına 3 mın’ tonnadan artpasa, ha’zir Polotsk qalasında quwatlıg’ı 60 mın’ tonnalıq polietilen tayarlaytug’ın agregat iske qosılmaqta. 120-150⁰S lıq temperaturag’a shıdamlı termoplastikalıq materiallar tayarlaytug’ın sanaat ka’rxanası qurıldı. Ximiya sanaatının’ rawajlanıwı ha’m onın’ ekonomikalıq jaqtan na’tiyjeliginin’ artıwına jobalastırıwdın’ jan’a usılına o’tiw ha’m ekonomikalıq jaqtan jetilistiriw aytarlıqtay na’tiyje berdi.