«Sanoat ishlab chiqarishni tashkil etish» kafedrasi «Mikroiqtisodiyot» fanidan Mavzu

3.Саноат корхоналарини иқтисодий салоҳиятини оширишни амалий йўллари.
Дунё олимлари ва мутахассислари томонидан саноат корхоналари иқтисодий салоҳиятини оширилишини таъминлаш муаммоси ҳозирги кунда пухта ўрганилмоқда ва шу муаммоларни ижобий ҳал этиш юзасидан изланишлар олиб бормоқдалар. Саноат корхоналарининг иқтисодий салоҳиятини оширилишини таъминлаш - бу мавжуд ва потенциал ресурслардан оқилона фойдаланиш ва экологияга зарар етказмаслик ва ҳозирги ва келажакда иқтисодий салоҳиятдан фойдаланишнинг энг юқори даражасига эришиш учун уларнинг функционал таркибий қисмларини мослашувчанлигини таъминлаш жараёнидир. Саноат корхоналарининг иқтисодий салоҳиятини оширилишини таъминлаш усуллари - бу иқтисодий самарадорлик даражасининг энг юқори кўрсаткичларига эришишга имкон берадиган уларни амалга ошириш ва назорат қилишни ташкил қилишнинг бир қатор чора-тадбирлари ва тизимларидан иборат.
Корхоналарнинг иқтисодий салоҳиятини ошириш усулларини чет эл ва мамлакатимиз амалиёти мисолида батафсил кўриб чиқайлик:
1.Саноат корхоналарининг фаолият кўламига қараб иқтисодий салоҳиятини ошириш усуллари.
Таркибий ўзгаришлар. Таркибий ўзгаришлар-бу саноат корхонасининг молиявий жиҳатдан ўсишига эришиш, рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва ўз ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга имкон берадиган корхона тузилишини ислоҳ қилишга қаратилган ташкилий, иқтисодий, ҳуқуқий, техник тадбирлар мажмуидир.
Таркибий ўзгаришларни амалга оширишнинг асосий мақсади йўқотишларни келтириб чиқарадиган, ортиқча ресурсталаб ишлаб чиқариш қувватларини тугатиш, моддий ва технологик операцияларни янада илғор ва ресурсларни тежаш учун модернизация қилишдир. Қабул қилинган чора-тадбирлар натижасида юқори сифат, ишлаб чиқариш ҳаражатларини пасайтириш, жумладан маҳсулот таннархини камайтириш орқали маҳсулот сотиш хажмини мунтазам ортиб бориши таъминланиши зарур. Таркибий ўзгаришларни амалга оширишнинг ўзига хос хусусияти - бу ҳаракатнинг асосий мақсадини аниқлаш зарурияти ва унга қараб мақсадга эришиш воситаларини тўғри танлай билишдир.
Чет эл тажрибаси (Германия, Япония, АҚШ) таркибий ўзгаришларни амалга оширишни мақсадга мувофиқлигини тасдиқлайди. Кўпинча чет элларда мулк ва ундан самарали фойдаланишда таркибий ўзгаришлар амалга оширилади. Маҳаллий амалиётда таркибий ўзгаришларни амалга оширишнинг энг кўп қўлланиладиган шакли инвесторларни жалб қилишдир.

2. 
   Саноат корхоналарининг иқтисодий ҳолатига қараб унинг иқтисодий салоҳиятини ошириш усуллари:
   

Инқирозга қарши бошқариш усуллари. Инқирозга қарши бошқариш усуллари-бу корхона хатти-ҳаракатларини турғунлик, ёки молиявий кўрсаткичларининг доимий пасайиши ва банкротлик хавфи юқори бўлган шароитда оптималлаштиришдан иборатдир.
Инқирозга қарши бошқариш усуллари - бу режалаштириш, ходимларни бошқариш, молиявий менежмент, қўллаб-қувватлаш гуруҳлари билан алоқалар, шунингдек корхонани банкротлик ёки иқтисодий таназзулдан ҳимоя қилиш ва фаолиятни барқарорлаштириш учун шарт-шароитни яратиш ва таъминлаш бўйича ҳуқуқий ва бошқа чоралар мажмуидир.
Инқирозга қарши бошқариш ва у билан боғлиқ муаммоларни бартараф этиш ўтган аср 80-йилларида чет элларда ривожлана бошлади ва бугунги кунда иқтисодий ривожланган мамлакатларда ҳам бутун иқтисодиёт, ҳам алоҳида корхоналар томонидан инқирозни бошқариш шакллари ва усуллари яхши ривожланган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бу борадаги чет эл тажрибалари аввалдан бозор иқтисодиётига асосланиб ривожланган мамлакатлар мисолида тўпланган. Бу мувозанат бозорининг мавжудлиги, бозор шароитида бир неча авлодларнинг ўзига хос менталитети ва бошқа шунга ўхшаш омилларда кўринади. Шунинг учун ушбу тажрибадан бирданига ва "битта тажрибадан" фойдаланиш, эҳтимол, ижобий самара бермайди ва хаттоки салбий натижалар бериши ҳаммумкин. Уни мамлакатимиз шарт – шароитларига мослаштиришимиз зарур. Ўзбекистонда инқирозни бошқариш усули саноат корхоналари бошқариш тизимини ривожлантиришнинг нисбатан ёш йўналиши ҳисобланади, аммо у мамлакат иқтисодий тизимининг нобарқарор шароитида жуда долзарбдир.
3.Логистика объектига қараб саноат корхоналарининг иқтисодий салоҳиятини ошириш усуллари.
Логистика тизимини ташкил этишнинг ўзига хос хусусияти – маълум бир корхона учун энг мос методологияни танлашдан иборатдир.
Логистика – бу иқтисодий салоҳиятни оширишнинг самарали усули бўлиб, буни дунёнинг етакчи иқтисодиётлари тажрибаси кўрсатиб беради. Мамлакатимизда логистика ривожланмаган инфратузилма билан шуғулланади, логистика соҳасида етарли режалаштиришнинг етишмаслиги, бу мумкин бўлган иқтисодий самаранинг самарадорлигини пасайтиради. LPI(Logistics Performance Index –Логистика самарадорлиги индекси) рейтингидаги етакчи мамлакатларнинг логистика моделлари жаҳон иқтисодиёти ривожланишининг ҳозирги босқичида тадқиқот асоси сифатида энг катта қизиқиш уйғотади. LPI(Logistics Performance Index –Логистика самарадорлиги индекси) индекслари миллий божхона, инфратузилма, халқаро транспорт тизими, ҳамда логистиканинг умумий фаолиятини, транспортни, логистика хизматларининг узлуксизлигини ва мавжудлигини тартибга солиш, меъёрий-ҳуқуқий тизимнинг ривожланишини баҳолаш асосида мамлакат транспорт-логистика комплекси ривожланиш даражасининг энг объектив кўрсаткичидир. Айни пайтда, LPI рейтингига кўра, Европа Иттифоқи мамлакатларидаги логистика моделлари энг юқори рейтинглар саналади.
4. Саноат корхоналарининг фойдаланган маблағларига қараб иқтисодий салоҳиятини ошириш усуллари.
Ўз-ўзини молиялаштириш. Ўз-ўзини молиялаштириш манбалари қуйидагилар бўлиши мумкин: ўз маблағлари, устав капитали, соф фойда, амортизация ажратмалари ва бошқалар. Ўз-ўзини молиялаштиришнинг афзалликлари қуйидагилардир: ишончлилик, арзонлик, юқори рентабеллилик (фоизлар бўйича тўловларнинг йўқлиги сабабли) ва бошқалар.
Инвестицияларни жалб қилиш. Инвестицияларни жалб қилиш қарз маблағлари кўринишидаги маблағларни жалб қилиш, акцияларни сотишдан тушумларни олиш, бошқа манбаларни жалб қилиш (банк ёки тижорат кредитлари, лизинг деган маънони англатади.
Умуман олганда, инвестицияларни жалб қилиш Ўзбекистонга қараганда, Россияда ва чет элларда анча ривожланган. Инвестицияларни жалб қилишнинг фаол шаклларидаги фарқлар мамлакатларда турлича кўринишда, масалан, дунёнинг 50 та етакчи мамлакатларидаги лизинг операциялари умумий ҳажмининг атиги 0,28% Россия ҳиссасига тўғри келади. Германияда бу кўрсаткич 4,7%, Япония 18%, АҚШ 47% ни ташкил қилади (АҚШда лизинг операциялари ҳажми қарийб 200 млрд.АҚШ долл). Россия лизингни ривожлантириш бўйича мамлакатлар рейтингидаги 50 та иштирокчи мамлакатнинг учинчи ўнталигига кирди⁶.
Дунёнинг илғор давлатлари тажрибаси иқтисодий салоҳиятни ошириш ва натижада тадбиркорлик фаолиятининг иқтисодий салоҳиятини оширилишини таъминлаш учун юқорида кўриб чиқилган усулларни қўллаш мақсадга мувофиқлигини исботламоқда. Улардан фойдаланишнинг ижобий тажрибаси бизга ушбу мамлакатларни иқтисодий жиҳатдан барқарор деб аташ имкониятини берди. Шу билан бирга, мамлакатимиздаги саноат корхоналари кўплаб усуллар нисбатан яқинда қўлланила бошлади. Бу мамлакатимизда ушбу усуллардан фойдаланиш мумкин эмас дегани эмас, бу ҳолат улардан фойдаланишда мавжуд вазият, шарт-шароитни синчковлик билан атрофлича ўрганиб, таҳлил қилиб, сўнгра корхонада иқтисодий салоҳиятни ошириш мақсадга мувофиқ, деган хулосага келинади. Бу юкорида келтирилган фикрларни объект билан таққослаганимизда ҳам шундай фикрларни келтириш мақсадга муофиқдир. “Андижон биокимё заводи” акциядорлик жамиятининг йиллик статистик биринчи ва иккинчи жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, асосий воситаларнинг ўртача қийматини 2020 йилда 2010 йилга нисбатан фарқи 36 388 768 сўмга ортганлигини кўришимиз мумкин. Бу бизга ўтган 10 йил давомида 36 388 768 сумга ортган дегани эмас. Сабаби бу давр мобайнида инфляция даражасини ҳам хисобга олиш зарур. Бундай холатни барча кўрсаткичларда, жумладан айланма маблағлар, номоддий активлар ва меҳнат салоҳиятида кўришимиз мумкин. Биз ўрганиш жараёнида шундай фикрга келишимиз мумкин-ки, асосий воситаларни янгилаш зарур. Чунки асосий воситалар фойдаланиш жараёнида моддий ва маънавий эскирган. Бугунги кун талабидан келиб, чиқиб энергия тежайдиган ва сифатли махсулот ишлаб чиқарадиган замонавий теҳнологияларни ишлаб чиқариш жараёнига қўллаш талаб этилмоқда.


Хулоса
Хозирги кунда саноат корхоналарида иқтисодий салоҳиятни ошириш бўйича бир қатор ишлар амалга оширилди. Аввало, иқтисодий салоҳият тушунчасига чет эл ва махаллий олимларимиз томонидан берилган таърифлар кўриб чиқилди.
Хорижий олимлар Г.Б.Клейкор, Р.М.Качалов, В.Л.Тамбовцевлар корхонани ижтимоий иқтисодий салоҳияти тушунчасига–маълум шароитларда корхонани фаолият чегаралари ва имкониятлари доирасидаги стратегик ресурслар йиғиндиси деб таъриф беришган. Бошқа олим М.З.Бар ва А.Ю.Денисов корхонани иқтисодий салоҳияти деганда уни иқтисодий ресурслари йиғиндиси деб караб, уларни материал, молиявий, меҳнат ва табиий ресурсларга бўлишган. Т.Хачатуровнинг фикрича, ижтимоий иқтисодий салоҳиятда катта ўринни ноишлаб чиқариш салоҳияти эгаллайди. Улар хаёт шароитлари ва меҳнаткашлар маданиятини англатиб, ўз навбатида иқтисодий ўсишга таъсир кўрсатади. П.А.Игнатовский иқтисодий салоҳият категориясини "замонавий машиналар тизимлари ва бошқа асбоб-ускуналар, бутун илмий ва ишлаб чиқариш жараёни, қидириб топилган ва қазиб олинган заҳиралар"⁷ деб таърифлайди.
Маҳаллий олимларимиздан Ш.Шодмонов, М.Р.Раҳимова, А.Э.Ишмухамедов, У.Ғафуров, М.Н.Равшанов, И.Т.Абдукаримов, М.Қ.Пардаев, Б.И.Исроилов, Ш.С.Жўраев, М.Ф.Маҳмудов, Ш.С.Эгамбердиев, Г.Шаназаровалар саноат корхоналари салоҳиятига берган таърифларни ҳам 1-режада тўлиқ ўрганиб чиқдик.
Иккинчи режада объект сифатида танлаб олинган “Андижон биокимё заводи” акциядорлик жамиятининг йиллик статистик маълумотларидан фойдаланилди. Улар асосида тегишли жадваллар тузилди. Бу жадвалларда барча иқтисодий кўрсаткичлар жумладан, махсулот сотишдан тушган тушум, ишлаб чиқарилган махсулот таннархи, асосий воситаларни ўртача қиймати, айланма маблагларни ўртача қиймати, номоддий активларни ўртача қиймати, меҳнат салоҳияти кабилар ва уларни тегишли йиллар бўйича рақамлар келтирилган. “Андижон биокимё заводи” акциядорлик жамиятининг йиллик статистик маълумотларидан қуйидагиларни келтириш мумкин. Иқтисодий салоҳиятнинг ўртача қиймати 2010 йилда 20199681минг сўмга, 2015 йилда 49896236 минг сўмга, 2016 йилда 51372354 минг сўмга, 2017 йилда 58024505 минг сўмга, 2018 йилда 75900451 минг сўмга, 2019 йилда 88564188 минг сўмга, 2020 йилда 89802564 минг сўмга тенг бўлган.2020 йилда 2010 йилга нисбатан фарқи 69602883 минг сўмга ортган.
Курс ишининг учинчи режасида объект сифатида танлаб олинган “Андижон биокимё заводи” акциядорлик жамиятининг иқтисодий салоҳияти ошириш бўйича хорижий илғор тажрибалардан кенг фойдаланилган.