Саноатда меҳнат салоҳиятидан фойдаланиш кўрсаткичларини яхшилашкириш

2. Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантириш ва аҳоли турмуш даражасини ошириш
Ўзбекистоннинг ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтишининг асосий мақсадларидан бири аҳоли турмуш даражасини ва сифатини ошириш ҳамда ижтимоий соҳа йўналишларини барқарор ривожланишини таъминлаш ҳисобланади. Дунё мамлакатларининг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши тажрибасидан маълумки, мамлакатнинг иқтисодиёти уни ривожлантиришнинг обектив қонуниятлари, мавжуд иқтисодий имкониятлар, ушбу давлатда яшаётган халқнинг ўзига хос турмуш тарзи, таффаккури, миллий қадрият ва анъаналари, иқтисодий эхтиёжларидан келиб чиқган холда пухта ишлаб чиқилган иқтисодий сиёсат орқали амалга оширилади.
Мустақилликнинг дастлабки кунларидан мамлакатимизнинг ижтиомий-иқтисодий таррақиётини белгилаб олишда хар томонлама тўғри йўл тутилгани, халқимизнинг хаётий манфаатларини чуқур ва хаққоний акс эттиргани бажарилаётган ишларининг натижасидир.
Президентимиз Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганларидек, юртимизда яшаётган ҳар қайси инсон миллати, тили ва динидан қатъий назар, эркин, тинч ва бадавлат умр кечириши, бугунги ҳаётдан рози бўлиб яшаши – бизнинг бош мақсадимиздир.
Мамлакатимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлиги биринчи навбатда ижтимоий соҳадаги ислоҳотларимиз самараси билан чамбарчас боғлиқ. Ёшларимизга муносиб таълим бериш, уларнинг илм-фанга бўлган интилишларини рўёбга чиқаришимиз керак. Шу мақсадда, мактабгача таълим тизимини ривожлантиришимиз, ўрта ва олий ўқув юртларининг моддий-техник базасини, илмий ва ўқув жараёнлари сифатини тубдан яхшилашимиз керак. Халқимиз саломатлигини мустаҳкамлаш, соғлом турмуш тарзини қарор топтириш, биз учун ҳаётий муҳим масаладир. Ногиронлиги бўлган шахслар, боқувчисини йўқотганлар, ёлғиз кексалар, умуман, кўмакка муҳтож қатламларни қўллаб-қувватлаш, албатта, устувор вазифамиз бўлиб қолади.
Аҳолининг даромадлари аҳоли учун шахсий эҳтиёжларини қондиришда, муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Шу сабабли статистиканинг турмуш тарзини тавсифловчи кўрсаткичлар комплексида аҳоли даромадлари кўрсаткичлари алохида ўринга га. Аҳоли даромадларига қуйидагиларни киритишимиз мумкин: - меҳнати учун олган иш хақи ва бошқа тўловлар; - индивидуал меҳнат ҳамда тадбиркорлик фаолиятидан даромад; - нафақа, стипендия ва бошқа сотсиал трансфертлар, мулк даромадлари, рента, дивидент, ижара даромадлари; - туқлар, ворислик, суғурта,қишлоқ хўжалик махсулотлари сотишдан тушумлар ва бошқалар. Аҳоли турмуш даражаси сифатига таъсир кўрсатувчи энг асосий омиллардан бири аҳолининг умумий ва жон бошига тўғри келадиган даромадлари ҳисобланади.
А ҳолининг умумий даромадларига пул даромадлари ва натура кўринишидаги даромадлар киради. Халқаро статистика амалиётига мувофиқ, умумий даромад “бирламчи даромад” ва “трансфертлардан олинган даромадлардан” ташкил топади. Бирламчи даромад эса, ишлаб чиқаришдан олинган даромадлар ва молмулкдан олинган даромадларга бўлинади. Трансфертлардан олинган даромадлар ўз ичига ижтимоий трансфертлар (пенсия, стипендия ва ҳ.к.) ва бошқа жорий трансфертларни қамраб олади. Ўзбекистон Республикасида 2016-йилдан 2021-йилгача бўлган аҳоли умумий даромадлари таркибини ўрганиб чиқамиз(1-жадвал)
Ж адвал маълумотларидан кўриниб турибдики, 2021-йилга дастлабки ҳисоб- китобларга кўра аҳоли умумий даромадлари таркибида бирламчи даромадлар 76,3%ни, ишлаб чиқаришдан олинган даромадлар улуши эса 73,3 % ни, мол- мулкдан олинган даромадлар 3% ни ташкил қилган. Бирламчи даромадлар 2019-йилга нисбатан 7.7% га пасайган.
Аҳолининг пул даромади унинг эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилади. Даромадлар истеъмол товарлари ва хизматларни харид этиш, турли тўловларни тўлаш, жамг`арма ҳосил этиш учун сарфланади. Аҳоли харажатларининг обектив чегараси даромад бўлса, унинг субектив чегараси даромад эгасининг эҳтиёжларидан таркиб топади. Шу туфайли даромад бир хил бўлсада, харажатлар таркиби турлича бўлади.
Даромад қанчалик кўп бўлса, озиқ-овқат учун сарфлар қисқариб, саноат моллари ва хизматларни харид этиш харажатлари, чунончи, узоқ муддат хизмат қилувчи қимматбаҳо товарлар харидига пул кўпроқ сарфланади. Шу жиҳатидан аҳоли турли тоифаларининг харажатлари бир-биридан фарқланади. Кам таминланган оилаларда овқатланиш харажати устивор бўлса, озига тўқ ва бой оилаларда кийиниш, дам олиш, саёҳат қилиш, қимматбаҳо товарлар харид этиш сарфлари устун туради. Иқтисодиёти ривожланган ва халқи фаровон яшайдиган мамлакатларда аҳолининг озиқ-овқат учун сарфлари қисқариб, минимал даражага тушади. Аҳоли харажатларида озиқ-овқат сарфлари билан бир қаторда, ноозиқ-овқат товарларини харид этиш, пул жамг`ариш ва қимматбаҳо қог`озларни орттиришга қаратилган харажатлар ҳам кузатилади.
Ахоли харажатларига қуйидагилар киради:
1. Товарлар ва хизматларни сотиб олиш. а) турли шохобчалардан сотиб олинган товарлар; б) хизматларни тўлаш ва бошка харажатлар, шу жумладан,
- уй - жой ва маиший хизматлар тўлови;
- коммунал хизматлар учун тўловлар;
- таълим хизматлари учун тўловлар;
- дам олиш, санатория йўлланмалари учун тўловлар;
- тиббиёт ва туризм учун тўловлар;
- кино, театр, турли томошалар учун тўловлар;
- транспот ва алока хизматлари учун тўловлар;
- бошқа харажатлар;
2. Мажбурий ва ихтиёрий тўловлар:
-солик ва йиғимлар;
-суғурта учун тўловлар; окарзларни тўлаш.
-лоторея билетларини сотиб олиш;
-товар кредити учун фоиз тўловлари;
-нафака фонди учун тўловлар;
3. Омонатга куйилган ва қимматли қоғозларга килинган сарфларнинг ўсиши:
а) банкларга қўйилган омонатларнинг ўсиши;
б) банк билан хисоб- китоб килиш максадида пластик карточкаларни сотиб
c) корхоналар актсияларини сотиб олиш;
4. Уй - жой сотиб олиш;
5. Чет эл валюталарини сотиб олиш;
6. Пул ўтказмаларини амалга ошириш.
Вақт ўтиши билан даромаднинг ўзгармаслиги сабабли, истеъмол харажатлари ҳақидаги маълумотлар (ҳозирги даромадлар билан таққослаганда) нафақат уй хўжаликларининг ҳозирги турмуш даражасининг энг яхши кўрсаткичи, балки узоқ муддатли фаровонликнинг этарлича ишончли кўрсаткичи сифатида ҳам қўлланилади.
Бу омил аҳоли даромадларининг катта қисми статистик ҳисобдан яширилган мамлакатлар учун айниқса муҳимдир.Шу нуқтаи назардан, энг муҳим маркерлардан бири озиқ-овқат сарф-харажатларининг динамикасидир: у қанчалик юқори бўлса, моддий бойлик паст бўлади ва аксинча. Уй хўжаликлари танланма кузатиш статистикасига кўра, аҳолининг истеъмол харажатлари таркиби сезиларли даражада ўзгарди. Аҳолининг истеъмол харажатлари таркибида озиқ – овқат маҳсулотларига бўлган харажатлар улуши 2020-йилда 46% га камайди (2010-йилда 61% дан), ноозиқ-овқат маҳсулотлари учун тўловлар улуши 33% га (26% дан), хизматлар 20,0% га (13% дан) ошди. Шундай қилиб, харажатлар таркибий ўзгаришлар ҳаёт стандартларининг юқори стандартларга эришиш фактини тасдиқлайди, лекин бу кўрсаткич бўйича биз озиқ-овқат харажатлари улуши 20% дан ортиқ бўлмаган эвропа мамлакатлари, ортда қолмоқдамиз (диаграмма 1). 1-диаграмм

Янги истеъмол моделининг кузатилган шаклланиши истеъмолни хизматларга йўналтиришнинг аниқ ўзгаришини аниқлаш имконини беради, бу эса ўз навбатида омон қолиш моделидан барқарор ривожланиш моделига ўтишни билвосита тасдиқлайди, бу эса таълим ва соғлиқни сақлаш тизимига сармоя киритиш учун маневр бўлиши мумкин, бу эса инсон капиталининг мутлақо бошқа сифатини шакллантиради. Иқтисодиётнинг асосий ижтимоий хизматларга, жумладан, сифатли таълим ва соғлиқни сақлашга бўлган имкониятларини кенгайтириш барқарор ўсишнинг муҳимбелгисидир. Ҳозирги куннинг ўзига хос хусусиятларидан бири - таълимга қаралилган харажатларининг паст даражадалиги( 1,5%, таълим тизимининг барча даражаларида тўловлар мавжуд бўлса-да), шунингдек, аҳоли тўлайдиган соғлиқни сақлаш хизматларининг кам ривожланиши ва тарқалиши. 1990-йилларнинг бошларида бепул бўлган тиббий хизматлар, ҳозирги кунга келиб истеъмол харажатларининг 0,9 фоизини ташкил қилмоқда.

Ўзбекистон учун таълим хизматларидан фойдаланиш муаммосининг долзарблиги, таълимнинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш соҳасида амалга оширилаётган чора-тадбирларга қарамасдан, Ўзбекистонда мактаб битирувчиларини олий таълим билан қамраб олиш (олий таълим олиш имконияти3) МДҲ мамлакатлари ва дунёдаги энг паст кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. Агар 2000-йилда коллеж ва литсейларнинг юздан ортиқ битирувчисидан ўн икки киши Олий ўқув юртларига ўқишга кирган бўлса, уларнинг сони 2005-йилда ўн нафар битирувчи, 2012-йилда эса фақат тўққиз нафар битирувчини ташкил қилади. Ўзбекистон билан яқин ривожланиш ва иқтисодиётни ислоҳ қилиш хусусиятларига эга бўлган бошқа мамлакатлар учун Малайзия ва Қозоғистонда 41% дан, Россияда 76% гача.

ХУЛОСА
Мезонли кўрсаткичлар асосида меҳнат самарадорлигини баҳолаш: биринчидан, ходимларнинг лавозимга мувофиқлик даражасини ифода этади; иккинчидан, белгиланган меҳнат функциясини бажаришда ходимнинг меҳнат самарадорлиги, унинг профессионал касб ва мажбурият даражаларига эга эканлигини аниқлаш имконини беради. Персонал меҳнат самарадорлигини баҳолашда мезонли кўрсаткичлар асосида аниқлаш самарали ҳисобланади, агар фойдаланилаётган мезонлар объектив, коэффициентда ифода этилган ва асосланган бўлса. Баҳолашда мезонли кўрсаткич услубидан фойдаланиб аниқлаш амалий аҳамиятга эга ҳисобланади, чунки кўрсаткичлар ҳар бир ходим бўйича меҳнат стандартини аниқламасдан, балки унинг меҳнат темпини намоён этади. Бу ҳар қандай ҳолат (вақт)да ҳам баҳолаш ходимнинг меҳнатини ёки бажарадиган меҳнат функциясини коррекция қилиш мумкинлигини англатади ва бу корхонада персонал меҳнат самарадорлиги янада ошириш имкониятини кенгайтиради.

Аҳоли турмуш даражасини ифодаловчи асосий кўрсаткичлардан бири бўлган Инсон тараққиёти индекси (ИТИ) кўрсаткичини ҳисоблашда БМТ томонидан ҳисобга олинган бу кўрсаткич.
Ўзбекистонда Марказий Осиё минтақаси ва МДҲнинг бошқа мамлакатларида бўлгани каби, аҳолининг ўртача таълим муддати ҳам юқори даражада ривожланган мамлакатлар кўрсаткичларидан паст (Ўзбекистонда 12.04 йил, ривожланиш даражаси юқори бўлган мамлакатларда камида 13,6 йил, ва ривожланган мамлакатларда 15 йилдан ортиқ).
Ижтимоий хизматлар кўрсатиш соҳасида хусусий секторни ривожлантириш, мажбурий тиббий суғурта тизимига ўтиш (МТС) ёки ихтиёрий тиббий суғурта (ИТС) да аҳолининг энг кўп таъминланган тоифаларини кенг жалб қилиш (амалга оширилаётган таркибий ислоҳотлар ва марказсизлаштиришнинг жорий жараёнлари шароитида) давлат бюджетининг чекланган имкониятлари билан иқтисодий жиҳатдан фойдалидир. Шунингдек, аҳолининг эҳтиёжманд қатламлари учун таълим ва соғлиқни сақлашни жамоат институтлари ва маҳаллий ҳокимият органлари иштирокида бутун аҳоли учун сифатли тиббий ва таълим хизматларини истеъмол қилиш имкониятини таъминлаш мақсадида давлат назорати остида сақлаб қолиш зарур деб ҳисоблаймиз. Турмуш даражасини сифатли таҳлил қилиш масалалари аҳоли турмуш даражасини доимий асосда мониторинг қилишни давом эттириш, шунингдек, ҳаёт даражасини мониторинг қилиш Миллий тизимини доимий такомиллаштириш билан чамбарчас боғлиқ.
Узоқ муддатли истиқболда инсон капиталининг тўпланишини фаоллаштириш ва динамик ривожланаётган мамлакатларга мос келадиган мақсадли истеъмол параметрларига яқинлашиши керак бўлган меҳнат унумдорлиги даражасини етарли даражада оширмасдан турмуш даражасини ошириш мумкин эмас.