Sayyid muhyiddin maxdum

وَ لَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ
Ma’nosi:”Haqiqatda biz Qur’onni nasihat qilish uchun oson qilib qo‘ydik”²,deb marhamat qilyapti. Qur’oni karim Alloh tomonidan oson qilingan kitob ekan.Uni tafsiru tarjih qilish uchun uzundan-uzun ilmlarni o‘rganishga na hojat,deyishdi.Lekin bu fikr noto‘g‘ri bo‘lib, o‘ta-o‘ta darajagi ilmsizlik oqibatidan paydo bo‘ladi.Haqiqat shuki Qur’oni karim oyatlari ikki qismdir.
1. O‘zida nasihat, ibrat voqe’alari, pand-nasihatga oid mazmunlarni o‘zida mujassam qilgan oyatlardir. Masalan: Dunyoning foniyligi, jannatu do‘zaxning holatlari, xavfu xudo, oxiratni eslatadigan mazmunlar, shular jumlasidandir. Bu qismga oid bo‘lgan oyatlar haqiqatda osondir. Arab tilidan boxabar bo‘lgan har bir kishi ularni tushunib, o‘ziga yarasha nasihat olishi mumkin va osondir. Yuqoridagi oyati karimada bayon etilganligiga ko ra oson qilinishligi shunga o‘xshagan mazmunlardadir, chunki Qur’oni karim oyatining o‘zida buni bayon qilingan.
2. Yuqoridagi birinchi qismning aksicha, ikkinchi qism oyatlar ahkom, qonun, aqoid va ilmiy mazmunlarni o‘zida qamragan oyatlardir. Bunday mazmunlarni o‘z ichiga olgan oyatlarni to‘liq tushinib, idrok etmoqlik va ulardan ahkom va masalalarni istinbot qilish, har qanday odamning ishi emasdir, balki buni tushunishlik uchun din ilmlarini puxta egallab unda basirat hosil qilmoqlik kerak bo‘ladi. Shu sababli sahobai kiromlar garchi arab tili ona tillari bo‘lsada Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan Qur’oni karim ma’nolarini va uning ilmini hosil qilish uchun o‘zlarining umrlarini sarf etganlar. Arab tilini bilishlikka kifoyalanmaganlar. Hazrat alloma Jaloluddin Suyutiy r.a. Imom Abu Abdurahmon Sulamiydan naql qiladilar: Payg‘ambarimiz alayhissalomdan Qur’oni karimni ta’lim olgan sahobai kiromlar masalan ulardan: Hazrat Usmon ibn Affon, Abdulloh ibn Mas’ud roziyallohu anhumlar bizlarga bir gap aytdilar: “Bizlar Payg‘ambarimiz alayhissalomdan Qur’oni karim oyatlaridan o‘n oyatni o‘rganib, o‘sha oyatga aloqador bo‘lgan barcha ilmiy va amaliy ahkomlarni o‘zlashtirib olmagunimizcha boshqa oyatga o‘tmas edik”,deb.Ular esa, yani yuqorida zikr qikingan kishilar Qur’ondan o‘z bid’atlarining to‘g‘riligiga tasdiqlar keltirishga harakat qildilar va o‘z aqidalariga tayanch bo‘lishi uchun Qur’onning ochiq-ravshan jumlalariga firibgarlik qildilar.Natijada Qur’onni o‘z o‘rnidan o‘zgartirishga va uning lafzlarini noto‘g‘ri, noo‘rin tafsir qilishga kirishdilar.Va bu firqalardan boshqa bo‘lgan ilm sohiblari yetishib chiqdilarki, ular yangi qoida va nazariyot ilmlarini chuqur o‘rgandilar va Qur’on oyatlari va o‘zlari ega bo‘lgan ilmlar o‘rtasini bog‘lashga harakat qildilar. Ulardan bu ilmlarga xizmat qilishni maqsad qilganlar va Qur’oniy ta’limotlarga tayanib uni rivojlantiradigan kishilar chiqdilar. Va ulardan dinga xizmat qiladiganlar va Qur’onni ana shu ilmlar evaziga tushunishga bel bog‘lagan kishilar chiqdilar. Va nihoyat bu ilm sohiblari juda ko‘p tafsir kitoblari bilan mashhur bo‘lib, tafsir fanida ilk qadamlarni qo‘ya boshladilar.