Segmentar hisoboti
Download 57.69 Kb.
|
Документ Microsoft Word
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2-Filial (Namangan sh.)
- “Rohat” muzqaymoq fabrikasining yillik ishlab chiqarish byudjeti
- Yil davomida xomashyo va materiallarni sotib olish byudjeti
- Rohat” muzqaymoq fabrikasining yillik umumishlab chiqarish xarajatlari byudjeti
- Umumishlab chiqarish xarajatlarining turlariga qarab taqsimlanishi
- Foyda markazlarning mahsulot turlari bo‘yicha hisobotlari shakllari
- “Rohat” muzqaymoq fabrikasining foyda markazlari faoliyati to‘g‘risidagi hisoboti
- 4-§. Segmentar hisobotni tuzish bosqichlari va uning vazifalari
- 5-§. Segmentar hisobot javobgarlik markazlari faoliyatini baholashning asosi sifatida
- QF = Bo‘lim foydasi – (Bo‘lim aktivlari x Maqsadli foyda me’yori)
Ushbu byudjet parametrlari shakllantirilgandan keyin quyidagi 6 va 7-jadvallar ko‘rinishidagi xomashyo va materiallar byudjeti hamda xomashyo va materiallarni xarid qilish byudjetlari tuziladi. E’tirof etish kerakki, xomashyo va materiallar byudjeti tuzilgandan keyin uning parametrlari asosida xomashyo va materiallarni xarid qilish byudjeti ko‘rsatkichlari shakllantirilgan. jadval “Rohat” muzqaymoq fabrikasining yillik ishlab chiqarish byudjeti, (pul birligida)
jadval Yil davomida xomashyo va materiallarni sotib olish byudjeti, (pul birligida)
Yuqorida keltirilgan byudjetlar tuzilgandan keyin, “Rohat” muzqaymoq fabrikasi bo‘yicha quyidagi 8-jadval ko‘rinishidagi yillik umumishlab chiqarish xarajatlari byudjeti parametrlari shakllantiriladi. jadval “Rohat” muzqaymoq fabrikasining yillik umumishlab chiqarish xarajatlari byudjeti
jadval Umumishlab chiqarish xarajatlarining turlariga qarab taqsimlanishi
Ana shu jadvallar asosida amalga oshiriladigan hisob-kitoblarga asosan bir dona mahsulotning to‘liq tannarxi quyidagicha bo‘ladi (10jadval): 10-jadval
Shu o‘rinda qayd etish kerakki, ishlab chiqarish faoliyati natijalari tahlilini yakunlamasdan, ya’ni vujudga kelgan chetlanishlarni tahlil qilmasdan turib rejalashtirish bilan shug‘ullanish o‘z mohiyatini yo‘qotadi. Buning uchun faoliyatning moliyaviy natijalari to‘g‘risidagi quyidagi 11-jadval ko‘rinishidagi hisobot shakli tuziladi. Jadvalda fabrikaning foyda markazlari hududiy segmentlar tashkil qilingan, shuningdek fabrika faoliyati ham har bir mahsulot turi bo‘yicha keltirilgan. 11- jadval Foyda markazlarning mahsulot turlari bo‘yicha hisobotlari shakllari, (pul biriligida)
11-jadvalda keltirilgan segmentar hisobot bir tomondan har bir mahsulot turi bo‘yicha marjinal daromad miqdorini hisoblash imkonini beradi, ikkinchi tomondan esa shartli-o‘zgaruvchan xarajatlarning oxirgi moliyaviy natijalarning shakllanishidagi o‘rnini ko‘rsatadi.Ushbu hisobot shakli har bir tarkibiy tuzilma bo‘yicha olinayotgan foyda miqdorini tahlil qilish imkonini yaratadi. Shuningdek, foydaning umumiy miqdoriga har bir mahsulot qancha hissa qo‘shayotganligini ham aniq ko‘rish mumkin. Bu hisobot shaklining oddiyligi va ortiqcha hisob-kitoblarsiz holda tuzilganligi uchun ham barcha uchun yengil tarzda tushuniladi. Bu yerda bo‘lim va filiallarning ma’muriy-boshqaruv xarajatlari alohida-alohida tovarlar guruhi bo‘yicha taqsimlanmaydi. Chunki bunday xarajatlar hududiy segmentning umumxo‘jalik xarajatlari tarkibida hisobga olinadi hamda oxirida marjinal daromadlar miqdoridan qoplanadi. Operatsion xarajatlar fabrikaning butun faoliyati bilan bog‘liq bo‘lsada ular faqat Toshkent bo‘limi xarajatlari tarkibida hisobga olinadi. Bunday xarajatlar tarkibiga xodimlarning xizmat safari xarajatlari, fabrikaning ma’muriy va tijorat xarajatlari va shu kabi sarflar kiradi.Bunday xarajatlar fabrikaning umumxo‘jalik xarajatlari deb hisobga olinadi. Bunday xarajatlar alohida hududiy segmentlar o‘rtasida taqsimlanmaydi, ular fabrikaning marjinal daromadi hisobidan qoplanadi. Foyda bo‘yicha segmentar hisobotni tuzishning yana boshqa bir alternativ varianti ham bor. Unda marjinal daromad ko‘rsatkichi o‘rniga fabrika segmentlari bo‘yicha yalpi foyda ko‘rsatkichi hisoblaniladi. U quyidagi formula orqali hisoblanadi:
bu yerda, Yf – foyda markazining yalpi foydasi, so‘m.; T – foyda markazining sotuvdan kirim qilgan tushumi miqdori (tashqi haridorlarga, shuningdek ichki iste’molchilar, ya’ni segmentlarga chiqarilgan tovarlar bo‘yicha tushum ham), so‘m; ICht – foyda markazi tomonidan sotilgan tovarlarning (ish, xizmat) ishlab chiqarish tannarxi (bu ko‘rsatkich to‘g‘ri material xarajatlari, mehnat haqi xarajatlari hamda shu foyda markazi faoliyatiga olib borilgan egri xarajatlar miqdoridan iborat bo‘ladi), so‘m. Mana shunday yondashuv asosida tuzilgan alohida hududiy segmentlarning hisoboti quyidagi 12-jadval ko‘rinishiga ega bo‘ladi: 12- jadval “Rohat” muzqaymoq fabrikasining foyda markazlari faoliyati to‘g‘risidagi hisoboti, (ming pul birligida)
Xuddi mana shu hisobotni quyidagi 13-jadval ko‘rinishidagi boshqa shaklda ham tuzish mumkin. 13-jadval “Rohat” muzqaymoq fabrikasining foyda markazlari faoliyati to‘g‘risidagi hisoboti, (ming pul birligida)
Amaliyotda shu tarzda hisobotlarni shakllantirish eng samarali yondashuv hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda aynan mana shu foyda markazlari bo‘yicha hisobotlarni tuzishga yanada chuqurlashgan holda yondashish ham mumkin. U holda yana ham yangi imkoniyatlar ochiladi, ko‘zga ko‘rinmagan yangi omillar ta’siri hisoblab topiladi va pirovard natijada yanada samaraliroq boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun iqtisodiy jihatdan asoslangan ma’lumotlar bazasi shakllantiriladi. 4-§. Segmentar hisobotni tuzish bosqichlari va uning vazifalari Segmentar hisobot – xo‘jalik yurituvchi subyektning biznes segmentidagi alohida qismlar (ma’suliyat markazlari) bo‘yicha tuzilgan hisobotga aytiladi. Segmentar hisobotining funksiyalari quyidagilar:
tashkiliy qismlarning faoliyatini nazorat qilish va ularni boshqaradigan menejerlarning ish sifatini baholash; tashkiliy qism faoliyatlarini rejalashtirish va nazorat qilish uchun rahbarlar tomonidan asosli boshqaruv qarorlari qabul qilish. Segmentar hisobot – segmentar hisobot ichiga kiradigan xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tashkiliy qismlari ichki faoliyati to‘g‘risida yig‘ilgan axborotlar asosida tashkil etiladi. Segmentar hisobot mazmun va mohiyatiga ko‘ra boshqaruv hisobotining asosiy qismi bo‘lib hisoblanadi hamda moliyaviy hisobot bilan birgalikda parallel ravishda olib borilishi kerak. Segmentar hisobotning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi hujjatlar aylanmasi mukamallashuviga, mas’uliyat markazlari faoliyati ko‘rsatkichlarining optimallashuviga, xo‘jalik yurituvchi subyektining foydasi o‘sishiga olib keladi. Segmentar hisobot tizimini shakllantirishda va hisobotni amalga oshirishda quyidagilarni inobatga olish zarur:
tizim faoliyatini ta’minlashda sarf qilinadigan xarajatlar olinadigan foyda nisbatidan kam bo‘lishi; tizim axborotlarning konfedensialligini ta’minlashi kerak; - tizim universal va avtomatlashtirilgan bo‘lishi kerak. Segmentar hisobot tizimini tashkil etishning asosiy shartlari bu xo‘jalik yurituvchi subyektlarining mas’uliyat markazlariga bo‘linishidir. Mas’uliyat markazlari xo‘jalik yurituvchi subyektlarining tashkiliy qismi hisoblanib, ularni boshqaradigan rahbar (menejer), biznesning ushbu segmentiga kiritiladigan sarmoya, sarf-xarajat, daromad va mablag‘larni nazorat qilib boradi. Mas’uliyat markazlari ish faoliyati sifati ularning samaradorligi va natijaviyligiga bog‘liq. Natijaviylik deganda, segment tomonidan o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishish darajasini anglatadi (kutilgan natijalarga erishish darajasi hamda ushbu natija xo‘jalik yurituvchi subyekti maqsadiga qanchalik mos kelishi). Samaradorlik deganda, segment tomonidan belgilangan ish hajmini amalga oshirishda ishlab chiqaruvchi resurslardan minimal holatda foydalanish yoki maksimal ish hajmini amalga oshirishda belgilangan miqdordagi resurlardan foydalanish. Mas’uliyat markazlari faoliyatini tashkil qilishga yondashuvning ko‘plab turlari mavjud bo‘lsada, amaliyotda asosan to‘rt xil ko‘rinishdagi mas’uliyat markazlari mavjud:
Xarajat markazi. Daromad markazi. Foyda markazi. Sarmoya (investitsiya) markazi. Ushbu klassifikatsiya negizida rahbarlarning moliyaviy mas’ullik mezonlari yotadi. Xarajat markazi – bu xo‘jalik yurituvchi subyektning segmenti bo‘lib, uning rahbari, ya’ni shu segment menejeri ishlab chiqarishga ketadigan sarf-xarajatlar uchun javobgardir, ya’ni, boshqa markaz rahbarlariga nisbatan boshqaruvdagi mas’uliyati cheklangan. Ushbu holatda, ya’ni mas’uliyat markazini tashkil etishda segmentar hisobot tizimi faqat sarf-xarajatlarni aniqlaydi va hisobga oladi. Mas’uliyat markazi faoliyati natijalari (ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ko‘rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlar) hisobga olinmaydi, chunki ko‘p hollarda bu natijalarni o‘lchab bo‘lmaydi yoki ularni o‘lchashga hojat yo‘q. Xarajat markazlari turli xil o‘lchamlarda bo‘lishi mumkin. Yirik xarajat markazlari yanada kichik xarajat markazlariga bo‘linishi mumkin. Xarajatlarni ana shunday kichik markazlarga taqsimlashtirish darajasi rahbariyat tomonidan menejerga qo‘yilgan maqsad va vazifalarga bog‘liq. Daromad markazi – bu ham mas’uliyat markazining bir tashkiliy turi bo‘lib, uning menejeri faqat daromad olish yuzasidan mas’uldir, sarf-xarajatlar uchun esa hech qanday javobgarlikni o‘z zimmasiga olmaydi. Markaz rahbari faoliyati olingan daromad asosida baholanadi, shuning uchun ushbu holatda segmentar hisobotning vazifasi markaz faoliyati yakuniy natijalarini belgilashdan iborat. Foyda markazi – xo‘jalik yurituvchi subyekt segmenti bo‘lib, rahbari bir vaqtda o‘zining tashkiliy qismidagi daromad uchun ham, shuningdek sarf-xarajatlar uchun ham javob beradi. Markaz menejeri iste’mol qilinadigan resurslar miqdori va kutilayotgan tushum miqdoriga qarab qaror qabul qiladi. Olingan foyda miqdoriga qarab markaz faoliyati mezonlari belgilanadi. Shuning uchun segmentar hisobot segment faoliyatiga kirishdagi xarajatlar miqdori, segment ichida qilinadigan ichki sarf-xarajatlar va oxirgi yakuniy natijani o‘z ichiga olishi kerak. Mas’ullik markazi foydasi segmentar hisobot tizimida turlicha hisob-kitob qilinishi mumkin. Ba’zan hisobotda to‘g‘ri ya’ni bevosita xarajatlar, boshqa paytlarda esa egri, ya’ni bilvosta xarajatlar qatnashadilar. Sarmoya markazi – xo‘jalik yurituvchi subyekt segmenti bo‘lib, ularni menejerlari nafaqat sarf-xarajat va daromadlarini nazorat qiladilar, balki sarflangan mablag‘ va sarmoyalarning samaradorligini ham kuzatib boradilar. Sarmoya (investitsiya) markazi rahbari yuqorida aytib o‘tilgan rahbarlarga nisbatan boshqaruvda ko‘p vazifa va huquqlarga ega bo‘lgani sababli, qabul qilinadigan qarorlar yuzasidan juda katta mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi. Xususan, ularga sarmoyalar yuzasidan shaxsiy qaror qabul qilish, ya’ni xo‘jalik yurituvchi subyekt ma’muriyati tomonidan ajratilgan mablag‘larni alohida loyihalar bo‘yicha taqsimlash huquqi berilgan bo‘ladi. 5-§. Segmentar hisobot javobgarlik markazlari faoliyatini baholashning asosi sifatida Xo‘jalik yurituvchi subyektda biznes segmentlari bo‘yicha tuziladigan segmentar hisobotni mas’uliyat markazlari bo‘yicha shakllantirilgan hisobot sifatida e’tirof etish, ya’ni tushunish mumkin. Segmentar hisobni tashkil etish zarurati munosabati bilan boshqaruv hisobida ularning chegaralarini quyidagi mezonlarga muvofiq belgilash lozim:
alohida biznes segmentlari bo‘yicha tuziladigan segment hisobotlari qanday ko‘rinishda bo‘lishi lozim (ya’ni, segmentar hisobot ko‘rsatkichlarini aniqlash va ularni hisobga olish hamda baholash mezonlarini belgilab berish); segmentlar o‘rtasida sodir etiladigan jarayonlarda hisobkitoblarni amalga oshirish va baholarni belgilash usullarini aniq belgilab berish zarur; segmentlar daromadlari va xarajatlari, aktivlari va majburiyatlarini taqsimlash asoslarini aniq ko‘rsatib berish ham muhimdir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan demokratik mamlakatlarda faoliyat yuritadigan xo‘jalik yurituvchi subyektlar amaliyotida moliyaviy harakterga ega bo‘lgan to‘rtta ko‘rsatkichlardan foydalanadilar: - foyda; aktivlarning rentabelligi; qoldiq foyda; iqtisodiy qo‘shimcha qiymat. Xarajat va daromad markazlari faoliyatining samaradorligini aniqlashda ushbu ko‘rsatkichlar mos kelmaydi. Markazlar faoliyatini nazorat qilishda faqat birinchi ko‘rsatkichdan foydalanish mumkin, xolos. Sarmoya (investitsiya) markazi faoliyati natijasini tahlil etishda esa keyingi uchta ko‘rsatkichdan (aktivlar rentabelligi, qoldiq foyda va iqtisodiy qo‘shimcha qiymat) foydalanish, maqsadga muvofiq. Ushbu ko‘rsatkichlarni hisoblashda segmentlarga tegishli bo‘lgan aktivlar qiymati va majburiyatlari to‘g‘risida axborot bo‘lishi zarur. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning foydasi sotilgan mahsulot (xizmatlar)dan kelib tushgan tushum va sarflangan xarajatlar farqi asosida aniqlanadi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini baholaydigan daromad ko‘rsatkichi mustaqil emas, balki ko‘proq amaliy ahamiyatga ega. Bo‘limlarning foydasini hisoblagandan so‘ng, keyingi ikkita, ya’ni aktivlarning rentabelligi va sof (qoldiq) foydani hisoblash mumkin. Boshqaruv hisobi va tahlili nuqtayi-nazaridan aktivlar rentabelligi (AR) ko‘rsatkichi aktivlarga sarf etilgan sarmoyaning qanchalik samarali foydalanganligini ko‘rsatadi. Aktivlar rentabelligi formulasi quyidagi ko‘rinishga ega: AR = Bo‘limlar foydasi : Bo‘limlar aktiviBoshqaruv hisobida umumiy qoida mavjud bo‘lib unga ko‘ra, agar taklif etilayotgan investitsiya loyihalari bo‘yicha ulardan tushadigan foyda kapital qiymatidan yuqori bo‘lsa, xo‘jalik yurituvchi subyekt taklif etiladigan sarmoyalarni qabul qilishi kerak. Segmentlar faoliyatini baholashda qoldiq foyda ko‘rsatkichi ushbu umumiy qoidani inobatga oladi. Qoldiq foyda (QF) – bu xo‘jalik yurituvchi subyekt ma’muriyati tomonidan belgilangan, mas’uliyat markazlari tomonidan minimal foyda normasidan ko‘proq ishlab topilgan foydaga aytiladi. Qoldiq foyda formulasi quyidagicha hisoblanadi: QF = Bo‘lim foydasi – (Bo‘lim aktivlari x Maqsadli foyda me’yori) Qavs ichidagi ko‘rinish foydaning qiymati bahosi bo‘lib, u mas’uliyat markazlari uchun belgilangan foyda me’yorining minimal ko‘rinishidir. Segmentlar tomonidan ushbu miqdordan yuqori topilgan har qanday miqdor xo‘jalik yurituvchi subyektga foyda keltiradi. Iqtisodiy qo‘shimcha qiymat (IQQ) yoki boshqariladigan foyda. Chet el kompaniyalarining tajribalarida korxonalarning moliyaviy faoliyati natijalarini hisoblash uchun IQQ ko‘rsatkichidan foydalanishlari - aktivlardan samarali foydalanishga, kapitalni saqlashga, mehnat unumdorligini oshirishga va mijozlarga ko‘rsatiladigan xizmatlarning sifatini oshishiga olib kelmoqda. Kompaniyaning aksiya va obligatsiya egalari uchun topgan daromadi va analogik darajada bo‘lgan xavf asosida mablag‘larning boshqa kompaniyalarga sarmoya sifatida kiritilishidan tushgan daromad farqi - iqtisodiy qo‘shimcha qiymat deyiladi. Boshqacha qilib aytganda, xo‘jalik yurituvchi subyekt foydasidan barcha majburiyatlar qiymat ayirmasi iqtisodiy qo‘shimcha qiymat bo‘ladi. Qoldiq foyda va iqtisodiy qo‘shimcha qiymat mohiyatan bir-biriga yaqindir. IQQ xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatidan olingan foydadan soliqlar ushlab qolingandan so‘ngi foyda miqdoridir. Download 57.69 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||