Ш. А. ДЎстмуҳамедова, З. Т. Нишанова, С. Х. Жалилова

"катта бўлиб қолганлик”' туйғусини сўндириб эмас, балки катта
одам қандай бўлиши ва қандай талабларга жавоб бериши кераклигини 
англатиши зарур. Демак, бу ўсмирни тўлақонли психик ривожланиши
учун зарур бўлган ҳаѐтий бир хислат эканлигини билган ҳолда шу билан 
боғлиқ салбий ишларни психологик табиатини тўғри тушунмоғи ва 
болаларни ўзларини катта тутишларига тўсқинлик қилмаслик,
аксинча уларнинг бундай хатти-ҳаракатларини ижобий баҳолашга 
интилиши керак. Ўсмирларни ўз тенгдошлари билан мулоқотда бўлиши 
ғоят катта аҳамиятга эгадир. 
У энди салбий ва ижобий томонларига алоҳида бир урғу бермаган ҳолда 
ўзи хоҳлаган кишиси билан дўст бўлиш ҳуқуқини талаб этади. Ўсмирлар 
орасида содиқлик ва тўғрилик каби хислатлар юқори баҳоланиб, сотқинлик 
ўз сўзига бевафолик, эгоизм, қизғанчиқлик қаттиқ қораланади ва қаттиқ 
жазоланади. Бу жазо у билан уришиш, калтаклаш унга қарши байкот эълон 
қилиш ва уни ѐлғизлатиб қўйиш шаклида бўлиши мумкин. Ўсмирлар ўзини 
ҳурмат қилишини, ўз фикрини ва қизиқишини ҳимоя қилишни билмаган 
тенгдошларига жуда паст баҳо берадилар. 
Ўсмирларнинг психик ривожланишида янги
хислатларнинг пайдо бўлиши 

---

Ўсмирлик даврида, асосан, билиш жараѐнлари юқори даражада 
ривожланади. Бу йилларда ўсмирлар учун ҳаѐт давомида керак бўладиган 
асосий шахсий ва тадбиркорлик хусусиятлари очиқ кўрина бошлайди. 
Хотира, механик хотира даражасидан мантиқий хотира даражасига 
кўтарилади. Нутқ ривожланган, хилма-хил ва бой тафаккур эса ўзининг 
барча кўринишлари: ҳаракатли, образли, 
мантиқий даражасида 
ривожланади. Ўсмирларни энди турли амалиѐт ва ақлий фаолиятларга 
ўргатиш мумкин. Шунингдек, бу даврда умумий ва махсус лаѐқатлар 
шаклланади ва ривожланади. 
Ўсмирлик даврига жуда кўп зиддиятлар ва қарама-қаршиликлар хос. 
Мактаб дастурини ўзлаштириш ва бошқа ишлар билан боғлиқ турли 
масалаларни ечишда кўзга ташланадиган ўсмирларнинг интеллектуал 
ривожланганлиги катталарни улар билан бирга жиддий муаммолар бўйича 
фикрлашга ундайди, ўсмирларнинг ўзлари ҳам бунга ҳаракат қиладилар. 
Бошқа томондан эса айниқса, келажак касб, хулқ-атвор этикаси, ўз 
мажбуриятларига 
масъуллик 
каби 
муаммолар 
муҳокамасида 
инфантиллик (ѐш болаларга хос жисмоний ва психологик ҳолат)ни кузатиш 
мумкин. 
5-6 синф ўқувчиларига синфдаги ўзи эгаллаган мавқеига катта эътибор 
бериш хусусияти хос. Айниқса, 6 синфдан бошлаб, ўқувчилар ўз ташқи 
кўринишларига, шунингдек қарама-қарши жинсдаги болалар ва улар билан 
ўзаро муносабатларига эътибор бера бошлайдилар. 
7-синф ўқувчиларида эса ўз лаѐқатларини ривожлантиришга хос қизиқиш 
юзага келади. 8-синф ўқувчилари эса мустақиллик, ўзига хослик, дўстлик 
ва ўртоқлик билан боғлиқ бўладиган шахсий хислатларни юқори 
баҳолашади. Ўсмирларнинг ана шу кетма-кет юзага келадиган 
қизиқишларига асосланган ҳолда фаол равишда иродавий ишбилармонлик 
ва бошқа фойдали сифатларни ривожлантириши мумкин. 
Ўсмирлик даврида ўқув фанларини турли ўқитувчилар ўқитишлари 
билан катталар шахси ва фаолиятини баҳолашнинг янги мезонлари ҳам 
шакллана бошлайди. Ўсмирлик асосан, билимли, талабчан, ҳаққоний, ўқув 
материалини қизиқарли ва тушунарли йўл билан етказа оладиган, 
ўқувчиларни ажратмайдиган, ўқитувчиларни кўпроқ ҳурмат қиладилар ва 
яхши кўрадилар. Улар ўқитувчи билан муносабатларига ҳам катта зътибор 
берадилар. 
10-15 ѐшли болаларнинг фаолият мотивларида ҳам ўзгаришлар амалга 
ошади. Илк ўсмирлик даврида кўпчилик ўсмирлар ўзларига салбий шахсий 
характеристика берадилар. Катта бўлган сари ўсмирнинг ўз-ўзига берган 
баҳоси дифференциал характер (хулқ-атворига, ижтимоий вазиятларда 
ўзини тутишга ва айрим хатти-ҳаракатлари)да намоѐн бўла бошлайди.