Шаҳарлар географияси
Маъруза 9. Ҳозирги замон урбанизацияси ва
Download 345 Kb.
|
Солиев А.С.-Шаҳарлар географияси
Маъруза 9. Ҳозирги замон урбанизацияси ва унинг минтақавий хусусиятлари
«Урбан» (urban) —шахар, «зация-»— жараён демакдир. Шу-маънода урбанизация мамлакат ёки бошка худудларнинг "шахарлашувини” англатади. У ўта мураккаб, ижтимоий — иқтисодий ва бутун дунёга хос глобал жараёндир. Бирок, уиинг географик жихатлари ҳам кам эмас, чунки урбанизация турли мамлакат ва районларда ўзгача содир бўлмокда. Урбанизация: мураккаб ҳодиса эканлиги туфайли уни факат битга мезон, кўрсаткич билан ифодалаш, ўлчаш мумкин эмас, Аммо, шундай бўлса — да, барча учун кулай бир ўлчов керак. У ҳам бўлса мамлакат ва бошқа худудлар аҳолисининг канчаси, қанча кисми шахар жойларда яшаши, 'улуши, нисбий хиссасидир. Масалан, Ўзбекистон Республикасида бу кўрсаткич 38%,Тожикистонда —32%, Афгонистонда —19%, Туркманистонда — 48% ва х.к. Ривожланган мамлакатларда урбанизация коэффициенти 90 ва ундан ортик; фоизни ташкил этади. Урбанизациянинг умумий кўрсаткичи билан мамлакат иктисодиётинйнг ривожланганлик даража'си ва унинг таркибий тузидиши орасида маълум алокадорлик бор.х Чунончи, агар урбанизация коэффициенти тахминан 70 — 75 ва ундан ортик бўлса, у холда мамлакат саноат жихатидан юксак даражада ривожланган индустриал мамлакат хисобланади; 50 — 70% — бу . ҳам ривожланган, мйллий иқтисодиёти индустриал —аграр; 30 — 50%— ривожланаётган аграр — индустриал ва 30 фоиздая паст бўлса, сует ривожланган аграр мамлакат ҳолатида бўлади, Aммo, шуни алохида таъкидлаш жоизки, урбанизациянинг юкоридаги кўрсаткичи хамма вакт ва ҳамма жойларда- ҳам реал худудий— иктисодий вазиятни акс эттирмайди, Масалан, Россия Федерациясининг Чукотка ўлкасида - ёки Камчатка, Магадан вилоятларида, ўзимизнинг Қоракалпоғистонда урбанизация кўрсаткичи ндсбатан юкори. Бирок, бу худудлар иқтисодий жихатидан утгча ривожланмаган. Ўзбекистон билан Туркманистонни олайлик: урбанизациянинг демографик кўрсаткичи Туркманистонда бизникидан кўра анча юқори. 'Вахоланки, иқтисодиётда бундай хулоса чиқариш нотуғри бўларди. Демак, у ёки бу мамлакат урбанизация даражасини бошқа мамлакат билан киёслаганда қуйидагиларга эътибор бериш лозим: шахар ташкил қилиш мезонлари (масалан, Туркманистонда бунинг учун 5 минг керак, Узбекистонда — 7 минг); шах.арларгшнг умумий сони ва зичлиги; йирик шахарларнинг мавжудлиги; шахар агломерацияларининг риволо\анганлиги; қишлоқ — шахар ва маятник сим он миграция; ахолининг бандлик даражаси ва таркиби; — қишлок, жойлар урбанизацияси, қишлоқликллрда шахарчасига яиташ тарзининг мавжудлиги/ва х.к. Юқоридагилар урбанизациянинг нақадар мураккаб ижтимоий'— иқтисодий ходиса эканлигидан ян а бир бор далолат беради. ч Албатта, урбанизация — бу объектив ва умуман олганда ижобий жараён. Аммо унинг салбий томонлари ҳам йўқ эмас. Чунончи, экологик ва социал муаммоларниш' кескинлаш-уви ҳозирги замон глобализациясининг энг кўзга кўринарли салбий «йулдошларидир». Урта Осиё ва Ўзбекистондаги урбанизация шарқона хусусиятта эга. Бинобарин, бу ерда урбанизация кўрсаткичини яқин келажакда 70-80 фоиз булишини тассаввур қилнш қийин ва бундай асло бўлмайди ҳам. Сабаби —бизда шаҳарлар ривожлаииши қишлоқ жойлар билан кадимдан анъанавий ҳолда боғлиқ. Қолаверса, бундай мамлакатларда, урбаиизация ҳам катта аҳамиятга эга. Боз устига, ресиубликамиз рахбарияти қишлоқ жойларда ижтимоий — ик'тисодий туб узгаришларни амалга ошириш, қишлоқ индустрияси ва инфраструктурасига жиддий эътибор қаратмоқдаки, 5у ҳам урбанизация!», ичкаридан, «яширинча» ривожланишидан дарак беради. Демак, урбанизациянинг умумий демографнк кўрсаткичи гарчи маьлум қулаликларга эга бўлса —да, «унинг айрим нозик жихатлари ҳам мавжуд. Агломерацияларнинг ташки қиёфаси (конфигурацияси) ҳам турлича1. доирасимон, лентасимон, чўзинчоқ, амфибияга ўхшаш бўлади. Бу ўша жойнинг -ер усти тузилиши, транспорт тизими, гидрографиясига боглик. Одатда, йирик дарёлар бўйида шаклланган агломерациялар 50 — 70 ва хатто 100 км —га чўзилиб кетади (Волгоград, Кривой Рог, Братск агломерациялари). Ҳар қайси агломерациянинг тарихий географик “ўқи”-, асоси булади. Масалан, республикамизда энг йирик Тошкет агломерацияси' (у 30 га яқнн шахар ва кишлокларни бирлаштиради) Чирчиқ дарёси. асосида -вужудга келган. Шу сабабдан бўлса керак, у бироз шимоли — шаркдан жануби — ғарбга чузилган. Ўзбекистон (ва Ўрта Осиё) агломарациялари ўзига хос минтакавий хусусиятларга эга. Улар асосан тог олди -худудларда суғорма дехқончилик жойларида, электр транспорти суст ривожланган, атрофи кишлок хужалик экинлари билан уралган шароитда вужудга келг'ан. Мохиятан бизнинг агломерациялар шаҳар эмас, балки шахар —кишлок агломерацияларидир. Йирик шахар ва шахарчалар, ўзаро ҳудудий туташиб, қўшилиб кетса, у ҳолда яхлит — улкан шахар вужудга келадики, уларни -конурбация дейишади (Лондон, Рур хавзаси конурбацияси ва х.к.).' Бироқ, конурбация ҳам агломерацияларнинг бир шакли, кўриниши бўлсада, хар қандай агломерация ҳам конурбация эмас. Шахарлар худудий бирлашмасининг яна бир мураккаб шакли мегалополислардир (ушбу '1уш.унчани фанга америкалик олим Жан Готтман 50 —.йнлла'рда киритган). Мегалаполислар агломерация — ларнинг ўзаро қўшилиб кетиши , натижасида вужудга келади. Масалан, Босваш (Бостон — Вашингтон), Чнгпитс (Чикаго —Питсбург), Токио —Иокогама ва бошқп мет'алоиолислар мавжуд. Узимизнинг Фарғона водийсйда ҳам • ахоли жойлашувининг узига хос шакли вужудх'а . келаган, уни йирик шахарларнинг бош харфи билан ФАНЎХ мегаполиси деб аташ" мумкин (Фаргона — Андижон— Наманган —Ўш — Хўжанд). Умуман эса мегалбполис, ёки мегаполис, улкан- шаҳар (мега. — катта, йирик) маъносини билдиради. Грек архитектори Доксиадис хатго ойкуменаполис хақида ҳам фикр билдирган (бу бутуи дунё шахарларининг ягона тизимидир). Дарёларнинг куйи қисмида жойлашган шахарлар бирикмасини биз делътаполис дейишимиз мумкин. Шаҳарлар орасида пойтахт шаҳарлар алоҳида аҳамиятга эга. Пойтахт щахарларнинг нуфузи ҳам, маъсулияти ҳам юкори. Бинобарин, хар қандай мамлакат ўзининг бош шахри, «йўл бошисига» катта эътнбор бермоги табиийдир, чунки улар уша жойда яшовчиларнинг миллий ифтихори хисобланади. Бразилиага, Покистонда Карачидан Исломободга, Козогистонда Олма —Отадан Остонага кўчирилган ва хоказо. Бирх вақтлар Украинанинг гюйтахти Харьков, Россшшики Петербург, Туркияники Стамбул, Қорақалпағистонники Тўрткўл бўлган, Ўзбекистон Республикасининг дастлабки пойтахти Самарканд булиб, 1930 —йилда бу вазифани бажариш Тошкентта кўчирилган. Download 345 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling