Shakllanishi


gapirmoq  bog‘lanmasida    tez    ravish    hol    bo‘lib    keladi,  bu  –  ravish    uchun   birlamchi    sintaktik    vazifa;  tez    odam


Download 0.98 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/36
Sana05.01.2022
Hajmi0.98 Mb.
#212299
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   36
Bog'liq
Abdurahmonova Sayyora

gapirmoq  bog‘lanmasida    tez    ravish    hol    bo‘lib    keladi,  bu  –  ravish    uchun  

birlamchi    sintaktik    vazifa;  tez    odam  bog‘lamasida    tez    ravishi    sifatlovchi  

bo‘lib  keladi, bu  ravish  uchun  ikkilamchi  sintaktik  vazifa. Demak, biror  so‘zni  

ma’lum  bir  turkumga  mansub  deyishda  har  qanday  sintaktik  vazifani  emas, 

                                                           

20

Абжалова М.А. Ўзбек тилидаги матнларни  компьютер  воситасида  таҳрир  қилиш  дастурининг  



лингвистик  таъмини// Магистр илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация// Тошкент-2011, 56-бет.  

 



 

 

47 



balki  so‘zning  semantik- grammatik  tabiatiga  mos  sintaktik  vazifani  asosga  

olish  zarur.  

Ingliz    tilida    ot    ham,  sifat    ham    (hatto    ba’zi    boshqa    turkum    so‘zlari  

ham)  turlanadi,  lekin    bu    umumiylikka    qaramay,  ot    bilan    sifat    o‘z-o‘zidan  

farqlanadi, chunki  har  ikki  turkumning  o‘ziga  xos  turlanish  paradigmasi  bor. 

Ot  bilan  sifat  o‘zbek  tilida  morfologik  ko‘rsatkichlar  asosida  ajralib  turadi.  

Ba’zi  turkumlarni  ajratishda  asosiy  mezon  bo‘lib  semantik  belgi  xizmat  

qiladi. Masalan, olmoshlarning  turlari  shakl  ko‘rsatkichlari  va  sintaktik  vazifa  

jihatidan  o‘zaro  keskin  farqlanadi,  lekin  ularning  barchasi  semantik  belgi  – 

leksik  ma’no    anglatmasligi,  balki    leksik    ma’no    anglatadigan    birliklarning  

o‘rniga  almashinib  kelishi  asosida  bir  turkumga  ajratiladi. Ba’zi  tadqiqotlarda  

semantik, morfologik, sintaktik  mezonlar  orasida  eng  qamrovlisi, hal  etuvchisi  

semantik    mezon    ekani    ayon    bo‘ladi.  Bu    holat    morfologik    mezon    ish  

bermagan  o‘rinlarda,  ayniqsa, ochiq  ko‘rinadi. Semantik mezon  deganda,  leksik  

ma’no    emas,  balki    shu    leksik    ma’no    asosida  mavjud    bo‘ladigan    turkumlar  

semasi    nazarda    tutiladi  (turkumlik    semasi    kategorial    ma’no    deb    yuritilishi  

ham  mavjud). 

Yuqorida    so‘zlarni    turkumlarga    ajratish    bo‘yicha    ba’zi    umumiy  

mulohazalar    bayon    etildi.  Bu    mulohazalar    har    bir    turkum    doirasida    yana  

to‘ldiriladi.  

  Tadqiqot    ishida

21

    ot    so‘z    turkumi    va    fe’l    so‘z    turkumini  



formallashtirish    bilan    bog‘liq    fikrlar    bayon    etilgan.  O‘zbek    kompyuter  

linvistikasi    oldida    ulkan    vazifalar    turibdi.  Jumladan,  6    ta    mustaqil    so‘z  

turkumi    (ot,  sifat,  son,  olmosh,  ravish,  fe’l),  3    ta    yordamchi    so‘z    turkumi 

(bog‘lovchi,  ko‘makchi,  yuklama),  alohida    olingan    so‘zlar    turkumi  (modal, 

taqlid,  undov    so‘zlar)  so‘z-gaplar    va    aniq    turkumga    kiritilmaygan    so‘zlar  

guruhi    ajratiladi.  Bunda    so‘zlarning    unli    yoki    undosh    bilan    tugaganligi  

                                                           

21

Абжалова М.А. Ўзбек тилидаги матнларни  компьютер  воситасида  таҳрир  қилиш  дастурининг  



лингвистик  таъмини// Магистр илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация// Тошкент-2011. 

 

 




 

 

48 



e’tiborga    olinadi.  Chunki    qo‘shimchalarning    so‘zlarga    qay    holda    birikib  

kelishi  so‘z  oxiridagi  tovushga  bog‘liq  bo‘ladi. Masalan, uy  va  aka  so‘zlariga  

egalik  qo‘shimchalarini  qo‘shilishi  bilan  bog‘liq  holatni  olishimiz  mumkin. 

Matn  tahririni  amalga  oshiruvchi  lingvistik  bazani  yaratishda  har  bir  so‘zning  

qo‘shimchalar  kiritilsa, katta  yutuqlarga  erishilgan  bo‘lardi.Ammo  bunga  ko‘p 

vaqt,    fizik    mehnat    talab    qilinishini    hisobga    olgan    holda    ishning    optimal  

varianti    ishlab    chiqiladi.  Bunda    har    bir    turkum    doirasidagi    so‘zlar,    ya’ni  

turkum    tarkibi    ma’no    guruhlariga    ajratilgan.  Shuni    nazarda    tutib,  ot  

turkumidagi    so‘zlarning    semantikasi    va    affikslar    kombinatsiyasini    o‘ziga  

biriktirishdagi    yaqinliklari    hisobga    olinib,  ot    turkumidagi    so‘zlarning    23    ta  

ma’no    guruhi    keltiriladi.  Namuna    tariqasidaabsess  so‘ziga    affikslarning  

biriktirilgan    holati    keltiriladi.  Dastlab    so‘zning    so‘zlar    qatoridan    tanlab  

olinishi, ikkinchi  bo‘limda  tanlab  olingan  so‘zning  amalda  o‘ziga  biriktirishi  

mumkin  bo‘lgan  qo‘shimchalar  kombinatsiyasi  va  uchinchi  bo‘limda  tanlab  

olingan  so‘zga  birikkan  holati beriladi. Natija  quyidagicha  bo‘lgani  kuzatilgan: 

Tanlab  olingan  so‘z: absess 

Qo‘shimchalar  kombinatsiyasi: 129  ta 

Dasturga  kiritilish  holati: 130  ta (129+1 (o‘zak  so‘z)). 

Ot    turkumini    modellashtirishda    o‘zak    so‘zlarga    qo‘shilishi    mumkin  

bo‘lgan  qo‘shimchalar  beriladi.  

Fe’l    turkumi    boshqa    so‘z    turkumlariga    nisbatan    boy    va    murakkab 

grammatik    kategoriyalarga,  formalar    tizimiga    ega.  Ma’lumki,    adabiyotlarda  

fe’llar    kategorial    va    funksional    formalarga    ajratiladi.  Kategorial    formalar  

fe’lning    ma’lum    bir    grammatik    kategoriyasiga    xos    grammatik    ma’nolarni  

ifodalaydi.  Masalan,  nisbat,  zamon,  mayl,    shaxs-son    kategoriyalariga    xos  

formalar  kategorial  formalar  hisoblanadi. Avtomatik  tahrir  bo‘yicha  qilingan  

tadqiqotda    nisbat    kategoriyasi,  shaxs-son    kategoriyasi,  mayl    kategoriyasining  

formallashtirilgan    varianti    keltirilgan.  Fe’l    turkumiga    oid    so‘zlarni  

formallashtirish  algoritmi  bilan  tanishib  chiqar  ekanmiz, birgina   uchra  asosli  

fe’lga  qo‘shilishi  mumkin  bo‘lgan  affikslar  algoritmi  keltiriladi. Fe’lga  xos  




 

 

49 



kategorial    ma’no    hosil    qilishda    qo‘shiladigan    affislar    natijasida    uchramoq  

fe’lining  60  ta  shakli  ishlab  chiqiladi. Bu   o‘zbek  tilidagi  birgina  so‘zning  

fe’l  shakllarini  olgan  algoritmidir. Vaholanki, bunday  so‘zlar  miqdoran  juda  

ko‘p. Natijalardan  shu narsa  ma’lum  bo‘ladiki,o‘zbek  tilida  matnni  morfologik  

darajada  tahrir  qilishning  lingvistik  modulini  yaratishda  murakkab  jihat  so‘z  

shakllarining    ko‘pligi.  Bu    esa    so‘z    shakllarini    tildagi    mavjud    so‘zlarga  

biriktirishning  optimal  variantini  ishlab  chiqishni  taqazo  qiladi. 

Shuningdek,  omonimlar  masalasini  hal  to‘g‘ri  hal  qilish  shu  bosqichda  

amalga    oshiriladi.  Omonimiya    hodisasini    o‘rganishda    har    qanday    tilda  

ko‘pgina    muammolar    yuzaga    keladi.  Ana    shunday    muammolardan    biri  

omonimlarning    manbasi    bo‘lgan    polisemiya    hisoblanadi.  Polisemiyani  

omonimlarning    manbasi    deb    olish    mumkinmi,  polisemiya    va    omonimiya  

orasidagi    chegarani    qanday    belgilash    mumkin?  Ba’zi    tilshunoslarning    qayd  

qilishicha, omonimlar  tilning  u  yoki  bu  rivojlanish  bosqichida  kelib  chiqishiga  

ko‘ra  bir-biriga  aloqador  bo‘lmagan  turli  so‘zlarning  talaffuzidagi  tasodifiy  

o‘xshashliklardir.  

Aksariyat  tilshunoslarning  fikricha,    etimologik,    geterogen,  ya’ni  kelib 

chiqishi jihatidan turlicha bo‘lgan va tilning muayyan rivojlanish bosqichida faqat 

talaffuz  jihatidan  tasodifan  mos  bo‘lgan  omonimlar  bilan  bir  qatorda,    gomogen,  

tarixiy  yoki  semantik  omonimlar  ham  mavjud.  Mazkur  omonimlarning  ma’nolari 

leksemalarning  tarixiy  rivojlanishi  natijasida  bir-biridan  shunchalik  uzoqlashib 

ketganki,  tilning hozirgi davrida ularga bir-biri bilan bog‘lanmagan alohida leksik 

birliklar  sifatida  qaraladi.  Bunday  holatlarda  omonimiyaning  manbasi  polisemiya 

sanaladi. Kompyuter intellectual sistemasidagi omonimiya  masalasini tadqiq etish 

uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish lozim bo‘ladi: 

 



o‘zbek  tilidagi  badiiy  asarlarda,    izohli  lug‘atlarda  va  omonimlar 

lug‘atidagi omonim so‘zlarni ajratib olish; 

  omonimlarning  tarqalish  darajasini  aniqlash; 



  omonimiyaning  sistem  xarakterini  ochib  berish; 




 

 

50 



  omonimlarning    simmetriya/asimmetriya  (disimmetriya)  jihatlarini  

ko‘rsatib  berish; 

 



omonimlarni  so‘z  turkumlariga  ko‘ra   tasniflash

  matnlarni  qayta  ishlashda  omonimlarni   saralash



  omonimlar  matritsasini  tuzish

  omonimlarni  modellashtirish. 



Yuqoridagi    vazifalarni    amalga    oshirish    orqali,    birinchidan,  o‘zbek 

tilshunosligidagi    omonimiyaning    ilmiy-nazariy    masalasiga    aniqlik    kiritiladi, 

ikkinchidan,  o‘zbek    tilining    kompyuter    sistemasidagi    omonimiya    bazasi  

yaratiladi.  Uchinchidan,  o‘zbek    tilini    chet    tili    sifatida    o‘qitish,  lug‘atlar  

tuzishda  metodik  tavsiyalar   ishlab  chiqiladi.  

Avval  barcha omonim  so‘zlar, keyin  ularning  izohi  ro‘yxatga  kiritiladi. 

Anglatayotgan  ma’nolari  bo‘yicha  so‘zlar  tartiblab  chiqiladi.  

Masalan: ot 

1)  ot (hayvon) –tulpor – horse; 

2)  ot (kishining  nomi) – ism – name; 

3)  ot (ish-harakat) – uloqtirmoq – throw; 

4)  ot (so‘z  turkumi) – so‘z  turkumi – noun

22



A.Po‘latov  ko‘p  ma’noli  so‘zlar  va  omonimlarga  nisbatan  rim  hamda  



arab    raqamlari    bilan    belgilab    chiqishni    taklif    qildi.  Bu    yo‘l    ham    o‘zini  

oqlaydi.  Ammo    bu    masalani    yechishda    boshqa    yo‘lni    ham    taklif    qilish  

mumkin 

23

.  Ya’ni    omonimlarni    ular    anglatgan    ma’nolariga    teng    keladigan  



boshqa    so‘zlarga    almashtirish.  Albatta,      bunda      barcha    omonim    so‘zlarga  

muqobil    topilmaydi.  Bu    o‘rindao‘zbek    shevalariga    murojaat    qilish    ham  

mumkin.  Agar    muammo    shu    tartibda    hal    qilinadigan    bo‘lsa,  kompyuter  

lingvistikasi  oldida  ikkinchi  bir  masala  ko‘ndalang  qo‘yiladi. Ya’ni  mashina  

bilan  aloqa  qiladigan  iste’molchiga  “Mashina  tarjimasiga  asoslangan  o‘zbek  

                                                           

22

Po‘latov  A.Q. Kompyuter  lingvistikasi. – Toshkent: Akademnashr, 2011. –B.21 –22. 



23

 Rasulov  N. Mashina  tarjimasida  omonim  so‘zlarni  muqobil  so‘zlarga  almashtirish  masalasi (Lingvist V ). 

Toshkent: Akademnashr, 2011. –B.154 –155. 

 



 

 

51 



tilining  izohli  lug‘ati”  zarur. Bu  ish,  o‘z  navbatida, leksik  sath  islohidan  so‘ng  

umumlashtirishni  talab  qiladigan  hodisadir.  

Umuman    olganda,  leksik    omonimlar    muammosini    bartaraf    etishning  

barcha  choralari  to‘liq  ko‘rilgan  va  bu  ancha  qiyin  kechmaydigan  jarayon  

desa   ham    bo‘ladi. Masalaning   boshqa   bir   tomoni   bizni   qiziqtiradi.  Matnlar  

bilan  ishlaganda  omonimlar  izohli  lug‘atida  qayd  etilmagan  ba’zi  omonimlik  

hodisasi    tadqiqotchilarni    o‘ylantirib    qo‘ydi.  So‘zlarga    morfemalarning  

qo‘shiluvi  bilan  yuzaga  chiqadigan  omonimlik  bu  jihatdan  fikrimizga  isbot  

bo‘ladi. Masalan, qor + tushum  kelishigi = qorni // qorin + egalik  qo‘shimchasi = 

qorni; yaralmoq + sifatdosh = yaralar// yara + ko‘plik  qo‘shimchasi = yaralar.  

Bu    kabi    omonimlarni    bartaraf    etish    kompyuter    tilshunoslari    oldida  

turgan  muammolardan  biri  bo‘lib  qolmoqda. 

Sintaktikoldi   tahrir  jarayoni  matnni  sintaktik  tahrir  bosqichiga  tayyorlab  

berish    vazifasini    bajaradi.  Ushbu    jarayonda    murakkab    tarkibli    birliklar  

bo‘laklarga    ajratilib    tahlil    qilinadi,  sodda    birliklar    esa    ma’no    jihatdan  

guruhlashtiriladi. Bu  jarayonni  inson  miyasida  soniya  ichida  turli  fikrlarning  

aylanishiga  o‘xshatish  mumkin, zotan, sintaktikoldi  tahrir  jarayonining  borishi  

ko‘zga  tashlanmaydi, u  faqat  dastur  tizimida  lingvistik  ma’lumotlar  asosida  

olib  boriladi.  

Sintaktik    oldi    tahrir    jarayoni,    birinchi    navbatda,    matndagi    birliklarni: 

gap,  alohida    kelgan    so‘zlar    va    tinish    belgilarini    aniqlab    oladi.  Mashina  

tarjimasi    tizimidan    farqli    o‘laroq, ushbu    jarayonda    dialogik    havolalar,  kirish  

gaplar  va  birikmalar  e’tiborga  olinmaydi. Har  bir  punktuatsion  va  raqamli  

birliklarni,  turli    belgilarni    tekshirish,  grafematik    so‘zshakllarini    tahrir    qilish  

morfologik    tahrir    bosqichining    vazifasi    hisoblanadi.  Sintaktikoldi    tahrir   

jarayonida  shunday  muammolar  yuzaga  keladiki, ularni  lingvistik  yondashuv  

orqali  yechish  mumkin.  

Odatda, gap  nuqta, undov belgilari  bilan, ayrim  hollarda  ko‘p  nuqta  bilan  

tugaydi. Ammo  aynan  shu  belgilar  gap  o‘rtasida  ham  qo‘llaniladi. Nuqta  ko‘p  

hollarda  qisqartmalarda  ishlatiladi: h.k., va  boshq.,  K.R.Rahimov., Toshkent sh., 




 

 

52 




Download 0.98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling