Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

сизларнинг дастингиздан уйцу борми, йўцми?» десангиз, 
уларнинг шахсиятига тегишингиз аниқ. Бундай ҳолда 
«Қушнилар, илтимос, кўп жанжаллашаверманглар, бир оз 
ҳордиц 
чицаришга 
имкон 
бермаяпсизлар!» 
дейиш 
маъқулроқмикан? Чунки ҳар бир инсон ўз шахсиятини 
ҳурмат қилади ва шу қадрни бошқалардан ҳам кутади.
Биз ўзгаларнинг ҳурматини сақламоқчи бўлсак, 
уларнинг ижтимоий қадрини, имиджини сақлашга ҳаракат 
қилишимиз 
керак. 
Прагмалингвистлар 
«салбий» 
ва 
«ижобий» образларни (пе§айуе Гасе апб розШуе Ғасе) 
фарқлайдилар. 
«Салбий образ» инсоннинг мустақил 
бўлишга, 
эркин 
ҳаракат 
қилишга, 
ҳеч 
қандай 
мажбурийликка бўйин эгмасликка интилишидир. Айтиш 
жоизки, инглиз тилидаги пе§айуе сўзи бу атамада ҳеч 
қандай 
«ёмон» 
маъносини 
англатмайди, 
у 
ушбу 
қўлланишда розШуе Ғасе атамаси таркибида роз1йуе 
«ижобий» тушунчасига қарама-қарши қўйилмоқда. РозШуе 
Ғасе «ижобий образ», ўз навбатида, бошқаларга маъқул 
бўлишга, ёқишга, уларнинг ҳурматига эришишга бўлган 
истакдир (Уи1е 1996: 62). Бошқача айтсак, «негатив образ» 
алоҳидаликка, мустақилликка интилиш, «ижобий образ» 
эса жамоада бўлиш эҳтиёжидир.
Мулоқот 
жараёнида 
иштирокчилар 
ўзаро 
муносабатлар тенглигини таъминлаш учун коммуникатив 
мақсадга мос келадиган ҳаракатлар режасини тузадилар ва 
ушбу режани амалга ошириш имконини берадиган лисоний 
воситаларни танлайдилар. Коммуникатив мақсад ифодаси 
икки 
йўсинда 
кечиши 
маълум. 
Буларнинг 
бири 
интенциянинг яширин ифодаси бўлса, иккинчиси фикрни 
очиқ изҳор қилишдир. Яқинда ўқитувчиларимиздан бири 
қизиқ бир воқеани ҳикоя қилиб берди: Самарқандда 
ўтказилган анжуманда иштирок этиш учун келган 
пойтахтлик йирик бир профессор шаҳар марказий 
универмагини айланиш истагини билдиради-ю, яқинда
148
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган, лекин ҳозирча 
ОАКдан тасдиқ олмаган ҳалиги ўқитувчимиз унга 
ҳамроҳлик қилади. Универмагда пойтахтлик меҳмон чарм 
курткани ёқтиради ва уни кийиб, «Эҳ, аттанг, етарлича пул 
олиб келмабман-ку», деб ҳамроҳига мурожаат қилади. 
Тагмаънони англаган суҳбатдош тўгрисини айтиб қўя 
қолибди: «Домла, кечирасиз, менинг ҳам пулим йўқ».
П.Браун ва С.Левинсонлар, коммуникатив мақсадни 
ифодалаш йўлларининг фарқига нисбатан «салбий ва 
ижобий ҳурмат»ни (пе§айуе апс! ро
81
йуе роШепезз) 
фарқлашни таклиф этадилар. Уларнинг биринчисида 
ўзгаларнинг вақтини олаётганлиги, эътиборни жалб 
қилаётганлиги учун, уларга етказилаётган «зарар»нинг 
ўрнини тўлдириш эҳтиёжи бажарилади. Бинобарин, 
«Кечирасиз, банд эканлигннгизни биламан, лекин менга 
мацолани ёзишга ёрдам бера олмайсизми?» Лекин худди 
шу илтимос интенцияси дўстона вазиятда, ижобий ҳурмат 
шароитида бошқа кўриниш олади: «Менга ушбу мацолани 
тугатишга ёрдамлашиб юбор!»
Икки 
турдаги 
ҳурмат 
стратегияларини 
фаоллаштирувчи лисоний воситалар тузилиши жиҳатидан 
ўзаро 
фарқ 
қиладилар. 
Масалан, 
салбий 
ҳурмат 
стратегиясини 
(пе§айуе 
роШепезз 
8!га!е§у) 
фаоллаштирувчи нутқий тузилмалар структура жиҳатидан 
мукаммалроқ кўринишга эга бўлиб, 
улар 
кўпинча 
билвосита нутқий актларни ифодаловчи тузилмалар (сўроқ 
гап, шарт майли ва ҳоказо) воситасида ҳосил бўлади. 
Билвосита ифодаланаётган, 
мазмунан 
унчалик 
аниқ 
бўлмаган, 
одатда 
шаклий 
жиҳатдан 
узун 
нутқий 
тузилмаларнинг қўлланиши сўзловчи ҳурмат ва қадриятни 
сақлашга уринаётганидан дарак беради.
Юқорида номлари зикр этилган муаллифлар ҳурмат 
тамойили прагматик таҳлилини назарий жиҳатдан асослаб 
беришдан ташқари, ушбу тамойилни фаоллаштирувчи
149
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

воситалар, 
уларни 
қўллаш 
механизмларини 
тизимлаштирган 
ҳолда тавсифлашга ҳаракат 
қилиб 
келмоқцалар. Энг асосийси, бу мавзудаги изланишлар 
узлуксиз давом этмокда, илмий нашрлар сони тобора ўсиб 
бормоқда (охирги библиоғрафик кўрсаткичлардан бири: 
ОиҒоп, е! а1 1994).
Сўзсиз, ҳурмат тамойили қоидаларининг мулоқот 
жараёнида фаоллашуви бошқа қатор социопрагматик 
ҳодисалар 
қуршовида 
кечади. 
Турли 
тамойил 
ва 
қоидаларнинг «учрашуви» одатда, мулоқот самарасига 
ижобий таъсир ўтказади, аммо бундай «учрашув»лар 
баъзан зиддиятли кечиши ҳам мумкин. Бинобарин, 
олижаноблик ва камтарлик қоидалари доимо ҳам ўзаро 
ҳамроҳ 
бўла 
олмайди, 
зеро, 
ўта 
олижаноблик 
мақтанчоқликка олиб келади. Мақтанчоқлик ва камтарлик 
бир-бирини инкор этувчи хусусиятлардир.
Худди шунингдек, ҳамкорлик тамойилига оид бўлган 
сифат қоидаси ҳурмат тамойилининг маъқуллаш, таҳсин 
қоидасига мос келмаслиги ҳолатлари учрайди. Бирор киши 
ёки нарсани мақтаётиб, ҳақиқатдан узоқлашишимиз, яъни 
ушбу шахсга (нарсага) унга хос бўлмаган сифатларни 
«тақаб» қўйишимиз ҳам ҳеч гап эмас. Боз устига, ўта 
камтарлик, ҳар қандай изоҳга ризолик ҳам сифат 
тамойилидан четлашишга, ҳақиқатдан узоқлашишга олиб 
келади.
Хуллас, социопрагматик тамойил ва қоидаларнинг 
матнда фаоллашуви мулоқот мақсадига эришиш учун 
хизмат қилади. Ушбу тамойил ва қоидаларга амал қилишда 
ижтимоий муҳит ва нутқ вазияти ҳолатидан, уларни 
белгиловчи хусусиятдан келиб чиқмоқ даркор. Мулоқот 
вазияти эса бевосита маълум ижтимоий гуруҳ, маданият 
учун хос бўлган норма нуқтаи назаридан баҳоланади. 
Норма маълум социумда қабул қилинган ижтимоий хатти- 
ҳаракатлар намуналарини белгилаб беради, у умумий
150
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

қабул қилинган қоидалар асосида лисоний воситалар 
танловини бошқаради. Норма ҳурмат тамойили амалиёти 
учун таянч нуқтадир ва коммуникатив мақсад ифодаси 
шаклни белгилаб беради. Энг қизиги, тил бирликлари 
қўлланишини белгиловчи нормаларнинг ўзлари ҳам 
умумий 
аксиологик 
кўрсатмаларга 
амал 
қиладилар. 
Баҳоловчи кўрсатмалар эса кўпинча у ёки бу маданиятга 
хос бўлишади. Масалан, Америка маданиятида бирор киши 
тўсатдан йиқилиб тушса, унинг аҳволини сўраш учун Аге 
уои а11 пуиП саволини бериш мумкин. Аммо ушбу иборани 
ўзбек тилига «Ҳаммаси жойидами?» қабилида таржима 
қилсак, 
йиқилган 
одамнинг 
устидан 
кулган, 
уни 
ҳақоратлаган бўламиз. Бизнинг маданиятимиз нормасига 
биноан «Ҳеч нарса бўлмадими? Огримаяптими? Ёрдам 
берайми?» қабилидаги саволлар бериш ўринлидир.
Норма - ижтимоий ҳодиса, у ҳудудларда фарқланади 
ва тарихан ўзгариб туради. Маълумки, XIX асрда Америка 
ва Британия хонимлари физиологик атамалар қўлланишида 
жуда эҳтиёткор бўлишган, улар Ьгеаз! «кўкрак», 1е§ «сон», 
«оёқ», 1М§Ь «тос» каби сўзларни қўллашдан тортинганлар. 
Ўша даврда Америка ёзувчилари Ҳенри Жеймс ва Эдит 
Вартонлар т а к т § 1оуе иборасини соиП;1п§ «хушомад