Sharq Tillar" fakulteti "

2.2. Choson Li sulolasi davri adabiyoti (XV – XVI asrlar). Pxesol to‘plamlaridan
1392-yilda Li Songe (1335—1408) tomonidan Choson sulolasiga asos solinishi koreys millatining rivojlanish jarayonida yangi bosqich yasadi.
Choson qirol sulolasining rivojlanishi yer egaligi islohoti, oily tabaqalar, buddaviylarning ibodatxonalaridan yerning musodara qilinishi va uning yangi hokimiyat o'rtasida taqsimlanishi sharoitida sodir bo‘ldi.
Choson sulolasining hukmronligi davrida podsho Txechjon (1401 14l8)ning hukmronligi bilan bog'liq olamshumul voqealar yuz berdi. Lining hukmronligi davrida poytaxt Kesondan Xanyan (hozirgi Seul)ga ko'chirildi, shuningdek Xonxe (hozirgi pasportlarga o'xshash «nomli taxtachalar») tizimi joriy etildi⁷.
Choson davrida Sechjon (1418 1450) qudratli arbob sifatida e’tirof etilgan. Lining faoliyati mamlakatda sodir bo'lgan madaniy Uyg‘onish, saroy Akademiyasi Chipxenchjon («Donishmandlar majlisi»)ning ta’sis etilishi, koreys alifbosi «Xunmin Chonimining kashf etilishi va yaratilishi (1443), buning natijasi o‘laroq kitobat ishi, fan, madaniyat, adabiyot va maorifning ravnaq topishi bilan belgilanadi. Sechjon hukmronligi davrida jamiyat huquqiy hayotini belgilovchi qonun hujjatlari to'plami «Davlatni boshqarish buyuk kodeksi» («Kenguk Techjon») qabul qilingan, davlatning muxtasar tarixi «Tonsa kanmon» yaratilgan. Xangilda Choson sulolasi asoschilariga bag‘ishlangan «Ajdodlarga madhiyalar kitobi» («Enbi ochxonga»), «Buddaning taijimayi holi» («Sokpo Sanchjol») tuzilgan, shuningdek podsholarning hukumronlik
davrlari solnomalari «Haqqoniy yozuvlar» («Sillok») nashr etilgan.
Shu bilan bir vaqtda, Choson davrida qudratli qo‘shnilaming tajovuzlari davom etgan. 1592-yilda Choson yaponlar istilosini boshdan kechirgan. Imchjin urushi degan nom bilan tarixga kirgan bu urush xalq boshiga katta musibatlar keltirgan, uni xonavayron qilgan, ayni vaqtda koreys xalqining bukilmas irodasini amalda namoyish etgan. Yaponlarni mamlakatdan siqib chiqarishda «Iybek» partizanlar otryadlari («Adolat otryadlari»), buddaviy rohiblarning «Sviben lashkari («Rohiblar lashkari») ulkan rol o'ynagan. Imchjin urushi solnomasiga afsonaviy admiral, alohida «Kobukson» toshbaqa-kemasining yaratuvchisi Li Sunsin (1548— 1598) ismi haqli ravishda kiritilgan. Dushman o‘qi tekkaniga qaramay, admiral jangchilarning jangovar ruhini qo‘llab- quvvatlagan, ularni o‘limga tik boqib, dushmanni tor-mor keltirishga chaqirgan: «Mening tepamda aza tutmang, o’limim haqida e’lon qilmang. Nog‘oralar va kanaylani chaling, bayroqlarni baland ko'taring va hujumga kiring jang hali tugagani yo‘q. Dushmanni bitta qoldirmay qirib tashlang!» Admiral Li Sunsin xalq matonati, uning bukilmas irodasi timsoliga aylandi. U o'zidan noyob xazina xalqning qahramonona hayoti izlaridan yozilgan «Safar kundaligi» («Nanchjun ilgi») solnomasini qoldirdi. Yaponlar tor-mor keltirilganidan so‘ng xalqning bunyodkorona hayoti 1636-yiIda manchjurlar istilosi bilan barham topdi.
Choson davrida mafkurada ham jiddiy o'zgarishlar yuz beradi, buddizmning o‘rni va ahamiyati pasayadi, konfutsiychilikning mavqeyi kuchayadi. Neokonfutsiychilik davlat mafkurasi maqomini oladi. «Sirxak» («Real fan uchun») ilmiy yo'nalishining yaratilishi jamiyat hayotida muhim voqeaga aylanadi. Mazkur yo‘nalish namoyandalari jamiyat hayotining barcha jabhalarini isloh qilishga, hunarmandchilik va savdo-sotiqni rivojlantirishga chaqiradilar, yer va soliq tizimini isloh qilish zarurligini ta’kidlaydilar. «Sirxak» harakati mamlakat bo'ylab keng yoyilishiga uni podsholar Yenchjo (1725—1776) va Chonchje (1776—1800) qo‘llab-quvvatlagani ham imkoniyat yaratadi. Van Chonchjo maxsus organ -«Kyuchjongap»ni ta’sis etadi va u ilmiy tadqiqotlarni olib borish qoidalarini ishlab chiqadi. «Sirxak.» harakati bilan bir qatorda «Sharq ta’limoti» (« Tonxak») harakati ham xalq orasida dovruq qozonadi. Uning a’zolari mamlakat hayotiga chet el davlatlarining aralashuvini butunlay rad etadilar. Bu davrda mamlakatga katolitsizm g'oyalari kirib keladi. Choson davrida ijtimoiy munosabatlar keskinlashadi, yanbanlar, oliy tabaqa vakillarining xalqqa nisbatan jabr-zulmi kuchayadi. Qishloq xo'jaligi tanazzulga yuz tutadi, xalq noroziligi kuchayib boradi, amaldorlar o‘rtasida nifoqlar faollashadi — bularning barchasi davlatchilik asoslariga putur yetkazadi, Choson davlatining kuch- qudratiga raxna soladi. Natijada davlat XIX asr bo‘sag‘asida parchalanish yoqasiga kelib qoladi.
Choson davrining ijtimoiy-tarixiy hayoti adabiyot rivoji uchun qulay zamin yaratadi. Yozuvning yaratilishi natijasida adabiyot milliy ahamiyatga molik muhim vazifalarni hal qiladi. Besh yuz yildan ortiq davom etgan Choson davri buyuk voqealarga boy bo‘lib, adabiyotning rivoj topishi va yangi janrlarning paydo ho‘lishi bilan tavsiflanadi. Bularning barchasi mazkur davr adabiyotini davriylashtirish zaruriyatini belgilaydi Taniqli koreyashunos olim A.F.Trotsevich Choson davri adabiyotini quyidagi davrlaiga ajratib o'rganishni taklif qiladi:

1. 
   Birinchi davr –XV-XVI asrlar, Yaponiya bilan Imchjin urushiga qadar bo'lgan davr. Ushbu davrda «Sijo» va «Kasa» janrlari rivojlanadi. «Sijo» - «Yil fasllari qo'shiqlari», «Zamonaviy laparlar». «Kasa» - «Xirgoyi qo‘shiqlar ohangga solingan nasrni eslatadi⁸.
   
2. 
   Ikkinchi davr – XVII-XVIII asrlar. Mazkur davr milliy nasr janrlari, yirik hikoya shakllari - romanlar (chanpxyon soso[), koreys tilidagi kundaliklar, chan-sijo (uzun sijo), kixen kasa (sayohatlar haqida xirgoyi qo'shiqlar) va kyuban kasa (ayollarning xirgoyi qo'shiqlari) rivojlanadi⁹.
   
3. 
   Uchinchi davr - XIX asr. U koreys tilida o‘rta va kichik shakldagi nasriy asarlar (qissalar, hikoyalar), xitoy tilidagi drama, xalq dramasi - pxansori uchun mualliflik matnlarining paydo bo'lishi bilan bog'liq.
   

Adabiyot rivojlanishi jarayonining uchala davri mobaynida pxesol janri o‘z mavqeyini saqlab qoladi. U ko‘p sonli kichik janrlar - novella, latifa, hikoyat, ocherkni qamrab oladi. Mazkur janrning eng yaxshi namunalari sifatida quyidagilar e’tirof etiladi: Kim Ximenning «Qishloq kulgili hikoyalari», Son Xyonning «Yenchjo shingil hikoyalari» (XV asr), Chxon Yening «Dengizdan sharqdagi mamlakatdan turli hikoyalari», Lyu Mon’inning «Ou oddiy hikoyalari», О Sukkvonning «Pxegvan ruhidagi kulgili hikoyalari», Li Chje Sinning «Ahamiyatsiz voqealar haqida yozuvlari», Sin Ximning «Bekorchilikdan yozilgan hikoyalari» (XVI-XVII asrlar)¹⁰.
Kim Sisip, Lim Chje, Kvon Pxil, Kim Manchjun singari adiblar ijodi alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur mualliflaming asarlarida ijtimoiy ahamiyatga molik masalalar ko‘tariladi, ijtimoiy tengsizlik illati, amaldorlaming kirdikorlari, oiladagi zo‘ravonlik ayovsiz fosh qilinadi; sof tuyg‘ular, Vatanga muhabbat, fuqarolik burchiga sadoqat, ayollarning bokiraligi madh etiladi.
Choson davri adabiyoti xalq og'zaki ijodi an’analariga tayanish bilan ham tavsiflanadi. Xalq og‘zaki ijodi motivlaridan foydalanish adiblarga asarlarning nasihatomuz mazmunini ifodalashga ko‘- maklashish bilan bir qatorda, ijtimoiy-tarixiy hayot illatlarini haqqoniy tasvirlash orqali donishmandlik, yaxshi xulqlilik va grajdanlik fazilatlaridan saboq berishga ham imkoniyat yaratadi.
XULOSA
Koreys adabiyoti, koreyslar tomonidan yozilgan asarlar majmuasi, dastlab klassik xitoy tilida, keyinchalik xitoycha belgilar yordamida turli transkripsiya tizimlarida va nihoyat xangul (koreyscha: han’gŭl; Yel romanizatsiyasida Hankul), milliy alifbo.
Koreya bir necha ming yillardan beri o'z tiliga ega bo'lsa-da, faqat 15-asrning o'rtalarida, ya'ni hangul tili ixtiro qilinganidan beri yozuv tizimi mavjud. Natijada, ilk adabiy faoliyat xitoycha belgilarda edi. Koreys olimlari hech bo'lmaganda milodiy IV asrga kelib klassik xitoycha an'anaviy tarzda she'r yozishgan. Birlashgan Silla sulolasi (668-935) tashkil etilganidan ko'p o'tmay milliy akademiya tashkil etildi va 10-asr o'rtalarida davlat xizmati imtihonlari tashkil etilgan paytdan boshlab 1894 yilda ular tugatilgunga qadar har bir ma'lumotli koreys Konfutsiyni o'qiydi. Klassik va Xitoy tarixi va adabiyoti. Shuning uchun koreyslarning yuqori tabaqalari alohida ma'noda ikki tilli edi: ular koreys tilida gaplashdilar, lekin xitoy tilida yozdilar.
7-asrga kelib koreyslarga xitoycha matnlarni qo'pol transliteratsiya qilish imkonini beruvchi idu deb nomlangan tizim ishlab chiqilgan. Oxir-oqibat, ba'zi xitoycha belgilar o'zlarining fonetik qiymati uchun koreyscha nutq zarralari va flektiv oxirlarini ifodalash uchun ishlatilgan. Ko'p o'tmay, hyangch'al deb ataladigan kengaytirilgan transkripsiya tizimi paydo bo'ldi, unda koreys tilidagi butun jumlalar xitoy tilida yozilishi mumkin edi. Boshqa tizimda kugyŏl, xitoycha belgilarning qisqartirilgan versiyalari grammatik elementlarni belgilash uchun ishlatilgan va transkripsiya paytida matnlarga kiritilgan. Hozirgacha saqlanib qolgan adabiy asarlar shuni ko'rsatadiki, 20-asrgacha koreys adabiyotining ko'p qismi, hatto Xangul ixtiro qilinganidan keyin ham koreys tilida emas, balki xitoy tilida yozilgan.
Birlashgan Silla sulolasi (668-935) tashkil etilganidan ko'p o'tmay va 10-asr o'rtalarida davlat xizmati imtihonlari o'rnatilgan vaqtdan boshlab 1894 yilda ular bekor qilinmaguncha, har bir ma'lumotli koreys Konfutsiy klassikasini va Xitoy tarixini va adabiyot. Shuning uchun koreyslarning yuqori tabaqalari alohida ma'noda ikki tilli edi: ular koreys tilida gaplashdilar, lekin xitoy tilida yozdilar.
7-asrga kelib koreyslarga xitoycha matnlarni qo'pol transliteratsiya qilish imkonini beruvchi idu deb nomlangan tizim ishlab chiqilgan. Oxir-oqibat, ba'zi xitoycha belgilar o'zlarining fonetik qiymati uchun koreyscha nutq zarralari va flektiv oxirlarini ifodalash uchun ishlatilgan. Ko'p o'tmay, hyangch'al deb ataladigan kengaytirilgan transkripsiya tizimi paydo bo'ldi, unda koreys tilidagi butun jumlalar xitoy tilida yozilishi mumkin edi. Boshqa tizimda kugyŏl, xitoycha belgilarning qisqartirilgan versiyalari grammatik elementlarni belgilash uchun ishlatilgan va transkripsiya paytida matnlarga kiritilgan. Hozirgacha saqlanib qolgan adabiy asarlar shuni ko'rsatadiki, 20-asrgacha koreys adabiyotining ko'p qismi, hatto Xangul ixtiro qilinganidan keyin ham koreys tilida emas, balki xitoy tilida yozilgan.
Koreys fantastikasini turlicha tasniflash mumkin. Birinchidan, xitoy tilida yozilgan va koreys tilida yozilgan badiiy adabiyot bor. Ikkinchidan, bir jildlik qisqa asarlar, 10 jildga yaqin “o‘rta” asarlar va 10 jilddan ortiq uzun asarlar mavjud. Uchinchidan, yangban yozuvchilari va oddiy yozuvchilarning asarlari bor. Oxirgi tasnifga kelsak, yangban va oddiy odamlarning qarashlari birlashtirilgan badiiy asarlar guruhi ham mavjud. Ushbu fantastikaning aksariyati yuqorida aytib o'tilgan hikoyalarga asoslangan bo'lib, muallif asl voqeaga voqealar va personajlarni qo'shgan. Bu asarlarning aksariyatiga aniq sanalar yoki mualliflarni belgilash mumkin emas. Hikoyalar odatda didaktik bo'lib, to'g'ri axloqiy xulq-atvorga urg'u beradi va deyarli har doim baxtli yakunlanadi. Yana bir umumiy xususiyat shundaki, yangban mualliflari tomonidan yozilgan hikoyalar Xitoyda, oddiy odamlar tomonidan yozilgan hikoyalar esa Koreyada joylashgan.
Adabiy turli xil to'rtta keng mavzu bo'yicha yangban tomonidan tasodifiy yozuvlardan iborat: tarix, biografiya, avtobiografiya va she'riy tanqid. Badiiy adabiyot singari, bu yozuvlar rasman ruxsat etilgan xitoy nasri doirasidan tashqarida deb hisoblangan (masalan, yodgorliklar, maqtovlar va yozuvlar), ammo ular yangbanga shaxsiy fikr bildirish imkoniyatini bergan. Shunday qilib, ular yaratilgan davrning urf-odatlari, odob-axloqi va ruhini tasvirlash bu yozuvlarni koreys nasrining muhim qismiga aylantiradi.