Шартли белгилар, белгилашлар ва қИСҚартмалар
Download 4.3 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Метеостанциялар ва постлар
- Йиғинди ёғин ўлчагичлар
|
7.2-жадвал Зарафшон дарёси ҳавзасидаги метеорологик кузатиш пунктлари ва уларда қайд этилган ўртача йиллик ёғин қатлами Т/р Кузатиш пункти H, м X, мм Т/р Кузатиш пункти H, м X, мм Метеостанциялар ва постлар 16 Лянглиф 2340 263 1 Навоий 346 188 17 Дехауз 2560 263 2 Каттақўрғон 518 325 18 Қирионте 2680 620 3 Самарқанд 670 311 19 Шаҳристон 3140 322 4 Ургут 990 509 20 Анзоб довони 3200 285 5 Панжикент 1020 354 21 Анзоб довони 3380 1620 6 Иори 1160 365 Йиғинди ёғин ўлчагичлар 7 Кштут 1400 375 22 Риомут (№8а) 2000 232 8 Сангистон 1500 194 23 Ланглиф(№5а) 2360 220 9 Такфон 1730 174 24 Сабах 2560 380 10 Пинион 1780 267 25 Сурхат 2880 675 11 Обурдон 1880 160 26 Арғсой 2900 512 12 Риомут 1960 271 27 Мурасой 3120 544 13 Искандаркўл 2200 253 28 Тро музлиги 3340 475 14 Мадрушкент 2250 191 29 Волонгидароз 3350 733 15 Марғиб 2280 536 30 Скачков музл. 3500 780 Изоҳ: H - метеорологик кузатиш пункитининг баландлиги; X – ўртача кўп йиллик ёғин миқдори. Кўриниб турибдики, ишда гидрометеорология хизмати тизимида ҳамда бошқа тармоқ муассасаларида ягона усулда амалга оширилган кузатиш маълумотларидан фойдаланилди. Шунингдек, тармоқ илмий тадқиқот институтлари ҳамда дала-тадқиқот экспедицияларининг материаллари ҳам махсус қабул қилинган комплекс гидрометеорологик кузатиш усуллари ва қурилмалари ёрдамида аниқланган бўлиб, улар ишда фойдаланилган маълумотлар манбаининг ишончлилигини таъминлайди. Юқорида келтирилган жадвал маълумотлари асосида Зарафшон дарёси ҳавзасидаги метеорологик кузатиш пунктларида қайд этилган ёғин миқдор- 108 ларининг баландлик бўйича ўзгариши графиги чизилди (7.1-расм). 1 расм. Зарафшон дарёси ҳавзасидаги метеорологик пунктларда қайд этилган ёғин миқдорларининг баландлик бўйича ўзгариши. Нуқталар яқинидаги сонлар 1 жадвалдаги метеопунктларнинг тартиб рақамларига мос келади. 23 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 3 2 15 4 1 30 29 21 18 25 20 19 24 28 26 27 17 16 22 y = -3E-11x 4 + 4E-07x 3 - 0,0011x 2 + 1,2833x - 103,22 R 2 = 0,4656 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 Баландлик, м Ё ғи н ми қд ор и, мм 7.1-расм. Зарафшон дарёси ҳавзасидаги метеопунктларда қайд этилган ёғин миқдорларининг баландлик бўйича ўзгариши. Нуқталар яқинидаги сонлар 7.2-жадвалдаги метеопунктларнинг тартиб рақамларига мос келади. Ушбу графикдан кўриниб турибдики, Зарафшон дарёси ҳавзасида ёғин миқдорларининг баландлик бўйича ғарбдан шарққа томон ўзгаришини тўртинчи даражали полином билан қуйидагича ифодалаш мумкин: X = -3E – 11 H 4 + 4E – 07 H 3 – 0,0011H 2 + 1,2833 H – 103,22 , ифодада: X – ёғин миқдори, мм да; H – метеопунктнинг баландлиги, м да. Графикда акс этиб турганидек, Зарафшон дарёси ҳавзасининг қуйи ва ўрта қисмларида, аниқроғи, Навоийдан Ургут тоғларигача, яъни ҳавзанинг текисликлик қисмидан тоғли қисмига томон ёғин миқдори ортиб боради. Масалан, Навоий метеорологик станциясида (мутлақ баландлиги 346 м) ўртача кўп йиллик ёғин миқдори 188 мм, Каттақўрғон сув омборида (518 м) 109 325 мм, Самарқандда (670 м) 311 мм ни ташкил этади. Ушбу ҳудудда йиллик ёғиннинг асосий қисми (95 – 98%) куз, қиш ва баҳорга тўғри келади. Ёзда йиллик ёғин миқдорига нисбатан бор йўғи 2,0 – 5,0% ёғин тушади. Ўрта ва Қуйи Зарафшонда қишда ёғиннинг бир қисми қор кўринишида ёғади. Лекин, ҳароратнинг юқори бўлиши туфайли қор қоплами узоқ турмайди, тез эриб кетади. Қишда қор қоплами қалинлиги текисликларда ўртача 7 15 см, тоғли ҳудудларда эса 30 50 см гача етади. Текисликларда барқарор қор қоплами қисқа муддат, яъни 15-20 кун атрофида сақланиб турса, тоғларда бу муддат 2-3 ойга чўзилади. Дарё ҳавзасининг тоғли қисми, яъни Зарафшон водийсига кириб бориш билан, 1000-2000 метр баландликлар оралиғида, ёғин миқдори секин-аста камая боради. Мазкур баландликларда ёғин миқдорининг минимал қиймати, яъни 174 мм ёғин миқдори, баландлиги 1730 метрга тенг бўлган Такфон метеорологик постида қайд этилган [155]. Дарё ҳавзасида ёғин миқдори 2000 метр атрофидаги баландликлардан бошлаб яна орта боради. Зарафшон водийсида шу баландликларга тўғри келадиган ёғин миқдори ўртача 300 миллиметрга яқин бўлса, 3000 метр баландликларда ушбу кўрсатгич икки мартага ортиб, 600 700 мм ни ташкил этади. Демак, 2000 3000 метр баландликлар оралиғида ёғин миқдорининг градиенти 30-40 мм га тенг бўлади. Таҳлиллар натижасида шу нарса маълум бўлдики, Зарафшон ҳавзасида баландлик яна 500 метрга ортганда, аниқроқ қилиб айтганда, 3500 метр баландликларда 900 950 миллиметр ёғин ёғади. Ушбу рақамлар, дарё ҳавзасида баландликнинг янада ортиши билан ёғин градиентининг жадал суратларда ўсишидан, яъни унинг қиймати 3000 3500 метр оралиқларда 50- 60 мм гача ортишидан дарак беради. Юқоридаги дастлабки таҳлиллар натижаларига таянган ҳолда, Зарафшон дарёси ҳавзасининг тоғли қисмида ёғин миқдорининг баландлик бўйича ўзгаришини батафсил ўрганиш мақсадида, ушбу ҳудудни икки қисмга ажратдик. Унинг биринчи қисми ғарбдан шарққа томон чўзилган Зарафшон 110 водийсига тегишли бўлса, иккинчи қисми эса Фандарё ҳавзасига тегишлидир. Шу ҳолатни ҳисобга олиб, 7.2-жадвалда келтирилган метеорологик пунктлар жойлашиш ўрнига қараб, ҳар икки дарё ҳавзаси бўйича тақсимланди. Уларга тегишли бўлган метеорологик ҳамда баландлик маълумотлари асосида гиетографик эгри чизиқлар чизилди (7.2 ва 7.3-расмлар). Зарафшон дарёси ҳавзасининг биринчи, яъни унинг ўрта ва баланд тоғли қисмларида ёғин миқдорининг баландлик бўйича ўзгариши 7.2-расмда келтирилган. Ушбу расмдан кўриниб турибдики, ёғин миқдори ғарбдан шарққа томон баландликка мос ҳолда ортиб боради. Бунда Зарафшон дарёси ҳавзасига хос бўлган “орографик қопча” хусусияти намоён бўлади. Ёғин миқдорининг баландликка боғлиқ ҳолда ўзгаришини ифодаловчи регрессия тенгламасининг аниқлиги R = 0,801 0,067 қийматга тенг бўлган корреляцион нисбат билан баҳоланади. 2 расм. Зарафшон дарёси ҳавзасининг тоғли қисмида ёғин миқдорининг баландлик бўйича ўзгариши y = 0,0013x 1,5854 R 2 = 0,6418 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 Баландлик, м Ё ғ и н м и қ д ори , м м 7.2-расм. Зарафшон дарёси ҳавзасининг тоғли қисмида ёғин миқдорининг баландлик бўйича ўзгариши Зарафшон дарёсининг энг йирик ирмоғи ҳисобланган Фандарё ҳавзаси 111 ўзига хос орографик хусусиятларга эга. Бу ҳолат ҳавзанинг барча томонлардан тоғ тизмалари билан, жумладан, ғарбдан - Чимтарға, жанубдан - Ҳисор ва шимолдан Зарафшон тоғ тизмалари билан ўраб олинган ботиқ кўринишида эканлигида акс этади. Таъкидлаш лозимки, охирги икки тоғ тизмалари Фандарёнинг асосий ташкил этувчиси бўлган Яғнобдарё ҳавзасининг шарқий қисмида бир-бирига туташиб кетади. Фандарё ҳавзасида ёғин миқдорининг баландлик бўйича ўзгаришини ўрганиш мақсадида, юқорида қайд этилганларни ҳисобга олиб, 10 та метеорологик пунктларда ўлчанган ёғин миқдорларининг ўртача кўп йиллик қийматларидан фойдаландик. Ушбу боғланишни ифодалайдиган гиетографик эгри чизиқ, яъни ёғин миқдорининг баландлик бўйича ўзгаришини ифодалайдиган регрессия тенгламаси R = 0,91 0,036 қийматга тенг бўлган корреляцион нисбат билан характерланади (7.3-расм). 3расм. Фандарё ҳавзасида ёғин миқдорининг баландлик бўйича ўзгариши y = 0,0004x 1,7939 R 2 = 0,8293 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1000 1500 2000 2500 3000 3500 Баландлик, м Ё ғи н м и қд ор, м м 7.3-расм. Фандарё ҳавзасида ёғин миқдорининг баландлик бўйича ўзгариши Зарафшон дарёси ҳавзасида ёғин миқдорларининг баландлик бўйича ўзгаришини ифодалайдиган, юқорида келтирилган гиетографик эгри чизиқлар ҳам илмий, ҳам амалий аҳамиятга эга. Уларнинг илмий аҳамияти 112 ўрганилаётган дарё ҳавзасида атмосфера ёғинларининг баландлик бўйича ўзгариш қонуниятларини очиб беришга имкон берса, амалий аҳамияти эса улардан ёғин миқдорларининг баландлик зоналари бўйича тақсимланишини аниқлашга доир гидрологик ҳисоблашларда фойдаланиш мумкинлигида акс этади. Иккинчи томондан, ушбу графиклар ўтган XX асрнинг 70-йилларида М.И. Геткер ва бошқаларнинг 53, 55 Зарафшон дарёси ҳавзасида ёғин миқдорининг баландлик бўйича ўзгаришини аниқлаш мақсадида таклиф этган боғланишларига нисбатан аниқлиги билан ажралиб туради. Download 4.3 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|