Шартли белгилар, белгилашлар ва қИСҚартмалар

8.2. Зарафшон дарёсининг тўлинсув даври
оқими кўрсаткичлари 
Дарёлар тўлинсув даври оқими кўрсаткичларини миқдорий баҳолаш 
Ўзбекистон шароитида жуда муҳимдир. Бу масалани Зарафшон дарёси 
мисолида ўрганиш ўзига хос долзарб аҳамият касб этади. Шу ҳолатни 
ҳисобга олиб, қуйида Зарафшон дарёсида экстремал сувли йиллардаги 
тўлинсув даври оқими кўрсаткичларини миқдорий баҳолаш ва уларни ўзаро 
солиштириб кўриш мақсад қилиб қўйилди. 
Дарёлар тўлинсув даври оқимининг шаклланиш хусусиятларини 
ўрганишга қаратилган изланишлар дастлаб Б.Д.Зайков, М.И.Львович, 
Л.К.Давидов каби олимлар томонидан амалга оширилган. Ўрта Осиё
дарёлари мисолида мазкур масала В.Л.Шульц, О.П.Шеглова, Ю.Д.Денисов ва 
бошқаларнинг тадқиқотларида ёритилган. 
Ушбу тадқиқотларни методологик асос қилиб олган ҳолда, ишнинг 
мазкур кичик бўлимида қуйидаги вазифалар белгиланди ва ўз ечимини топди: 
Зарафшон дарёсининг Дупули гидрологик постида ўлчанган сув сарфлари 
ҳақидаги маълумотларни тўплаш; тўпланган гидрологик маълумотларни 
таҳлил қилиб, Зарафшон дарёсида кузатилган экстремал сувли йилларни 
аниқлаш; экстремал сувли йилларда дарёда тўлинсув даврига мос келадиган 
оқим кўрсаткичларини миқдорий баҳолаш ҳамда бу борада олинган 
натижаларни ўзаро солиштириш ва бошқалар. 
Зарафшон дарёсининг Дупули гидрологик постида базавий ҳисоб даври, 
яъни 1961-1990 йиллар давомида кузатилган ўртача йиллик сув сарфлари 
таҳлил қилинди. Натижада ҳисоб давридаги экстремал, яъни энг кўп, энг кам 
ва ўртача сувли йиллар аниқланди. Ҳисоб даврида дарёда ўртача йиллик сув 
сарфларининг энг катта қиймати, яъни 201 м
3
/с 1973 йилга, энг кичик 
қиймати, яъни 116 м
3
/с 1982 йилга тўғри келади. Ҳисоб даври учун 
аниқланган ўртача кўп йиллик сув сарфи эса 153,6 м
3
/с га тенг бўлди. Ҳисоб 
даврини қамраб олган йиллар орасида ўртача йиллик сув сарфининг ушбу 
миқдорига энг яқин бўлган қиймат 152 м
3
/с бўлиб, бу миқдор 1981 йилда 

---

137 
қайд этилган. Шу туфайли, кейинги ҳисоблашларда, 1981 йил шартли 
равишда ўртача сувли йил сифатида қабул қилинди. Ушбу экстремал сувли 
йиллар учун Зарафшон дарёси тўлинсув даври оқимининг асосий миқдорий 
кўрсаткичлари ҳисобланди (8.1-жадвал). 
8.1-жадвал 
Зарафшон дарёсида экстремал сувли йиллардаги тўлинсув
даври (апрель-сентябрь) оқимининг миқдорий кўрсаткичлари 
Йиллар 
Оқим 
кўрсат- 
кичлари 
Ойлик ва тўлинсув даври
оқимининг миқдорий қийматлари 
IV 
V 
VI 
VII 
VIII 
IX 
IV- IX 
Кўп сувли 
1973 й. 
Q
65,9 
207 
544 
621 
447 
248 
356 
W 
171 
555 
1409 
1664 
1198 
642 
5639 
M 
6,5 
20,3 
53,3 
60,9 
43,8 
24,3 
34,9 
h 
16,8 
54,4 138,1 163,1 
117,5 62,9 
552,8 
Ўрт. сувли 
1981 й. 
Q 
56,0 
218 
278 
524 
295 
162 
256 
W 
145 
584 
720 
1404 
791 
420 
4064 
M 
5,5 
21,4 
27,3 
51,4 
28,9 
15,9 
25,1 
h 
14,2 
57,3 
70,6 
137,6 
77,5 
41,2 
398,4 
Кам сувли 
1982 й. 
Q 
52,0 
148 
223 
256 
294 
125 
183 
W 
135 
397 
578 
686 
788 
324 
2908 
M 
5,1 
14,5 
21,9 
25,1 
28,8 
12,3 
17,9 
h 
13,2 
38,9 
56,6 
67,3 
77,3 
31,8 
285,1 
 
 
Изоҳ: Q – сув сарфи, м
3
/с; W – оқим ҳажми, 10
6
м