Shavkat Sharipov, Odil Qo‘ysinov, Qumrinisa Abdullayeva

Elektr qo‘ng‘iroqning tuzilishi va ishlash prinsipi
Elektromagnit mavzusida aytilganidek, o‘zakni o‘rab olgan chulg‘amlardan 
elektr toki o‘tishi natijasida chulg‘amlar atrofida uning hajmi bo‘yicha 
elektromagnit maydoni paydo bo‘ladi. Shunday ekan, elektromagnitning 
oddiy elektr qo‘ng‘irog‘ida ishlatilishini ko‘rib chiqamiz va bu qurilmaning 
sxematik ko‘rinishi 60-rasmda tasvirlangan. 
Qurilmaning manfiy «–» va musbat «+» kirish tutqichlariga kuchlanish 
berilganida: musbat kirish musbat tutqich orqali kuchlanish regulirovka 
vinti, yakor, elektromagnit chulg‘amning yuqorigi chulg‘am uchiga, manfiy 
kirish tutqichdan esa to‘g‘ridan to‘g‘ri elektromagnit chulg‘amning pastki 
chulg‘am uchiga kuchlanish berilganida chulg‘amdan tok o‘ta boshlaydi, 
bunda chulg‘amning hajmi bo‘ylab magnit maydoni hosil bo‘ladi. Buning 
natijasida elektromagnit o‘zagiga yakor tortiladi va natijada yakor bolg‘achasi 
qo‘ng‘iroq kosachasiga uriladi va elektr zanjir uziladi. Yakor dastlabki holatga 
59-rasm. 
Relening tutashtiruvchi mexanizmi: 1 – yakor; 2 – kontakt plastinasi; 
3 – parchin; 4 – yakor changagi; 5, 6 – parchin; 7 – ustki kronshteyn; 8 – cheklagich; 
.9 – prujina; 10 – ostki kronshteyn; 11 – parchin: 12 – vint; 13 gayka; 14 – vint; 
15 – Z simon stoyka; 16 – vint; 17 – stoyka changaki.

---

97
60-rasm. 
Elektr qo‘ng‘iroq qurilmasi.
Mustahkamlash uchun savollar
1. Nima uchun elektromagnit deb aytiladi?
2. Elektromagnit relelari nima maqsadlarda foydalaniladi?
3. Kollektorli dvigatel deyilganda nimani tushunasiz?
4. Dvigatellarni tok tarmog‘iga ulash usullarini tushuntirng.
Muammoli topshiriq 
Elektr energiyasi tok manbayiga ulanganini bir necha usullar yordamida 
aniqlash mumkin. Elektr energiyasida tok manbayining bor-yo‘qligini 
aniqlashda qanday usullardan foydalaniladi. Razvedkaga tok manbayi 
kelib turganini eng oddiy usullar bilan aniqlashni mashq qiling. Agar 
sizda kichik kuchlanishdagi tok urish holati kuzatilganda uni bartaraf 
etish yo‘llarini o‘ylab ko‘ring. Xavfsizlik texnikasi qoidalarini batafsil 
o‘rganib chiqing.