Шеър тузилиши (Шеърий таржимада ритм ва оханг) kirish

II BOB. SHE’RIY TARJIMANING O’ZIGA XOS MUAMMOLARI
Proza (nasr) va poeziya (nazm) janrlari tashqi shakl jihatdan nutqiy tuzilishiga ko‘ra o‘zaro farqlanadi. Ichki jihatdan she’riy nutq prozadan o‘z ohangdorligi, ritmik qurilishiga ko‘ra farqlanadi. Soat bir maromda chiqqillab turganidek, inson yuragi ham bir xil tarzda urib turadi. Ritm hosil bo‘lishini ana shunga qiyoslash mumkin. Bu xususiyat she’riy nutqqa ham xosdir. Ritm – she’riy nutqning asosiy belgisi. SHe’r matni bir-biriga teng bo‘laklar va teng satrlarga bo‘lingan, demak ma’lum o‘lchovli nutqiy faoliyatdir. SHe’r ona tilining mo‘jizasi. «Tilning barcha nozik xususiyatlari, fonetikasi, musiqaviy imkoniyatlari, ritmi, tovush va asrlar mobaynida shakllangan lug‘at xazinasi, talaffuz qonuniyatlari-bularning hammasi she’rda bor bo‘yi bilan namoyon bo‘ladi». SHe’r hatto o‘z sintaksisi, o‘z grammatikasiga ega. Har bir xalqning o‘z “she’riy tili“, qaror topgan poetik an’analari bor. Alohida shakllangan usullar, she’riy tizimlar mavjud. SHe’riyat doimo milliy ruhning ifodasi hisoblanib kelgan. Kishilar eng ezgu tuyg‘ularini, umid va armonlarini nazm orqali izhor etganlar. ”Binobarin, she’r – ko‘ngil tarjimoni, shoir – xalq dilining kuychisi bo‘lgan. Uning quroli ona tili. Ushbu til zaminida ilhomi jo‘shib, she’riyat degan san’atni yaratadi“. “SHe’r san’ati oliy darajadagi garmoniyadir. Shoirlar ruhiy garmoniya yaratuvchilardir”, deydi Aleksandr Blok.
Bu nutq garmoniyasi, fikr – mantiq garmoniyasi, musiqa – ritm garmoniyasi. SHe’rda bu belgilar alohida-alohida ko‘rinmasdan, balki unda bu xususiyatlarning hammasi jamuljam bo‘lgan organizm sifatida mavjuddir. Uning hamma a’zolari o‘ziga monand tabiiy bo‘lishi lozim. Har bir so‘z, ibora, ifoda, tovush, shoir tuyg‘ulari, fikri, kayfiyati, pragmatik maqsad, ya’ni tinglovchiga ta’sir o‘tkazishga xizmat qilishi lozim. Ifoda vositalari, tasvirning rangdorligi, shakl va mazmun simmetriyasi barchasi o‘ziga xos uyg‘un va mukammal bo‘lishi lozim. ”SHe’riy obraz deganda faqat tasviriy ifodaviy (lisoniy obrazlilik), syujetli she’rlarda esa personajlar obrazigina nazarda tutilmaydi. SHe’rda ritm ham, musiqa ham obrazdir. Ritmsiz (vaznsiz) va musiqasiz (ohangsiz) lisoniy obrazlar oddiy proza bo‘lib qoladi, ulardagi parvoz, lisoniy ma’noni o‘quvchi vujudiga singdiradigan nur bu - ana shu musiqaviy obrazlilikdan kelib chiqadi. SHe’r ona tili bag‘rida paydo bo‘ladi va shu til sohibi bo‘lgan xalqning zavqu hissiyotini qondirishga xizmat qiladi. U boshqa tilga o‘girishni o‘ylab yozilmaydi, lekin tarjima qilinadi. SHe’rdagi o‘sha oliy garmoniya, fikr, hissiyot, musiqa uyg‘unligi san’ati boshqa tilda ham mohirona qayta yaratilmog‘i lozim. SHe’r butun sehrli jozibasi, ona tildagi barkamolligi bilan boshqa tilga ko‘chishi mumkinmi? Bu muammo ko‘p asrlardan beri adiblar, olimlar va tarjimonlarning fikrini band etib, qayta-qayta munozaralarga sabab bo‘lib kelmoqda.
Tarjima - asliyatni aynan takrorlash san’ati emas. Bu umuman nazariy jixatdan ham, amaliy jixatdan ham mumkin bo‘lmagan ish. Tillar, she’riy tizimlar, vazn, musiqaviy omillar orasidagi farqlar bunga yo‘l qo‘ymaydi. Tarjima san’ati ijodiy jarayon bo‘lib, mazmunni qayta tiklash, asarni qayta yaratish san’atidir. SHe’r tarjimasi juda murakkab ruhiy jarayondir. Bu jarayonga ijodkorning kayfiyati, qarashlari, malakasi kabi juda ko‘p omillar o‘z izini qoldiradi. Shu sababli tarjima asl nusxa bilan qiyoslanarkan, yuz foiz moslikni talab qilib emas, balki qanchalik asliyatga yaqinligiga qarab fikr yuritish lozim. “Tarjima aniqligi uning estetik ta’sir qiymati nuqtai nazaridan asliyatga nechog‘lik yaqinligiga qarab baxolanadi. Bu eng to‘g‘ri mezondir”. Tarjimadan ko‘zlangan maqsad – asl nusxaning o‘rnini batamom qoplash emas, balki uning asosiy qiymati to‘g‘risida to‘la tasavvur berishdan iborat. Yaxshi tarjimonlar shunga intiladilar. Buni tarjima imkoniyati ko‘tara oladi. Badiiy tarjimaning san’at sifatidagi mohiyati ham ana shunda. To‘g‘ri, tarjimaning imkoniyatlari chegaralangan bo‘ladi. Tarjimon imkoniyati esa chegaralanmagan. Istiorani, sifatlashni, baytlarni, so‘zlarning ma’nosini hamma vaqt tarjimada berishning iloji bor. Hissiyot, ohang, ritm, so‘zning uslubiy bo‘yoqdorligini qayta yaratish tarjimonning sharafli burchidir. SHe’riyatda so‘z – umumiy matn tarkibidagi bir unsur bo‘lib, bu so‘z tanlash va uni istifoda etishga bo‘lgan talab hamda shart-sharoitlarni butunlay o‘zgartirib yuboradi. Chunonchi, so‘zning ”sharjilosi”, ya’ni uning qanday jaranglashi, uzun yoki qisqaligi, tarkibidagi unli va undosh tovushlar nisbati, tovushlar takrori katta rol o‘ynaydi. Buning ustiga she’riy asar shoir taqozosiga ko‘ra shaklan qat’iy, chegaralangan bo‘ladi. Unda lug‘at, uslub, vazn, ohang, qofiya bir-biriga bog‘liq bo‘ladi. Asl nusxada so‘zlar misraga, misralar bandga, band she’rning umumiy to‘qimasiga joylashib, dialektik yaxlitlikni tashkil etadi. Bularning barchasini boshqa tilga o‘tkazishda shu yaxlitlikni, she’riy organizmni buzib, yangidan qurish kerak bo‘ladi. “SHe’riy tarjimani mazmun –vazn-san’at birligida o‘girishni tarjima ideali deyish mumkin.,- deb yozadi F. Salomov, - Odatda shunday bo‘ladiki, - deb davom etadi muallif – agar tarjima qilinayotgan barcha “ashyolari” janri, mazmuni, vazni, musiqasi, lug‘aviy o‘ziga xosligi va hokazolarni shartli ravishda o‘nta birlikdan iborat deb olinsa, eng sara tarjimada bu uzvlarning olti yoki yettitasini saqlash mumkin”.
SHe’riy tarjimada ijodkor asarning tashqi ko‘rinishini, nutq tovushlari, ularning akustik xususiyati, pauza, oxang, tovushlarning tartibli birikuvi va ularning so‘zning asosiy ma’nosiga qo‘shilib, qo‘shimcha ma’no berishini ham e’tiborga olish kerak bo‘ladi. SHe’riyatda tovushlarning tartibli birikuvi, takrorlanib kelishi boshqa ifodali figuralari kabi muhim o‘rinni egallaydi. I.V.Arnoldning ta’kidlashicha, she’riyatda metrik va evronik unsurlar mavjud.Evronik elementlarga alliteratsiya, assonans, epifara, anafora va refren (naqorat) kiradi.
Metrik unsurlarga vazn (o‘lchov) band, turoq va she’r kiradi.
“Meter. A generally regular pattern of stressed and unstressed syllables in poetry. The stressed syllables are marked as ( ' ) and the unstressed syllables are markes as (ˇ)”.
Eg. Ăs fáir ărt thóu, my bónnǐe láss,
Sǒ déep ǐn lúve ǎm Í;
Ǎnd Í wǐll lúve thěe stíll mў déar,
Tǐll áll thě séas găng drý.
(Robert Burns)
Misradagi bug‘inlar soni, turoqlar tartibining muttasal takrorlanishidan ritm yuzaga keladi. Misra oxiridagi ohangdosh so‘zlar yoki harflar, ya’ni qofiya va radiflar ham she’rdagi ritmni, ohangni yuzaga chiqarishga ishtirok etadi. SHe’riy nutqni o‘lchaydigan tarozini – mezonni vazn deymiz. Bo‘g‘inlar sonining muttasil takrorlanishi natijasida ritm hosil qiluvchi sistemani (tizimni) barmoq vazni deymiz. Bo‘g‘inlarning cho‘ziq va qisqaligi bir miqdorda kelib, muayyan tartibda guruhlanib takrorlanishidan aruz vazni hosil bo‘ladi.
Har bir san’at turining o‘z qoidalari bor. Musiqachi to‘g‘ri chala olishi uchun o‘z musiqa asbobining hamma xususiyatlarini, nozikliklarini yaxshi bilishi zarur, hofiz uzoq vaqt shug‘ullanib, o‘z “ovozini tarbiyalashi” lozim. Xuddi shuningdek shoir ham til boyliklaridan to‘g‘ri va to‘liq foydalana olishi uchun ma’lum bilimga ega bo‘lishi kerak. Tarjimon esa asliyat tilni ham, o‘girayotgan tilni ham mukammal bilishi, tarjima qoida qonunlarini yaxshi o‘zlashtirishi, tarjimasini tahlil etib, xulosa chiqara olishi lozim. Tarjimon oldida turgan eng dolzarb vazifa asliyatdagi ohangdorlikni, musiqiylikni qayta yaratish va asliyatdagi ta’sir kuchini tarjimaga ko‘chirishdir. Qo‘lingizdagi o‘quv-uslubiy qo‘llanmamiz ana shu maqsadga erishish yo‘llarini, vositalarini o‘rganishni va o‘rgatishni nazarda tutadi. Tarjimon nafaqat tilning grammatik, leksik va stilistik xususiyatlarini, balki shu tilning funksional stilistikasini, ya’ni uslublarini ham o‘rganishi lozim. Funksional stilistika ifodaviy fonetikani ham qamrab oladi. Tilning fonetik uslublariga qiziqishga sabab tilning lingvistik xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan nazariy qarashlardir.
Bu haqda A.M.Antipova o‘zining “Ritmicheskaya sistema angliyskoy rechi” nomli kitobida yozgan. Mazkur muammo hozirgi zamon tilshunosligi sohasidagi eng dolzarb va murakkab muammolardan biriga aylanganligini hisobga olgan holda, tilning metrik va evronik elementlarini o‘rganish hamda ularni tarjimada berish qonun - qoidalarini aniqlash, usul va yo‘llarini belgilash nihoyatda muhimdir. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish asos qilib olindi: Ingliz she’riyati tili va uning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash;
Ingliz tilidagi ritmik, metrik va evronik hodisalarning mohiyatini o‘rganish;
Tarjimada ritmni, ohangni, ya’ni evronik elementlarning qayta yaratish vositalarini aniqlash;
Fonetik va leksik uslubiy vositalarning muayyan bir asar matnida bajaradigan vazifalarni belgilash;
Bu vazifalarni amalga oshirishda biz quyidagi nazariy g‘oyalarga tayandik:
Ritm she’riy nutqning asosiy belgilaridan hisoblanadi. Ritm –sistemadir.
SHe’riyatda ritm, vazn, qofiya, band, urg‘u, sukut, musiqiylik, tovushlar takrori muhim vazifani o‘taydi.
She’rda ritm ham, musiqa ham obrazdir.
4. She’riy tarjimada ijodkor asarning tashqi ko‘rinishini, nutq tovushlarini, ularning akustik xususiyatlarini, pauza, oxang, tovushlarning tartibli birikuvini idrok etmishi va ularni qayta yaratishi lozim.
5. She’riyatni bir tildan ikkinchisiga o‘girishda vazn o‘zgaradi.
Qo‘yilayotgan masalani hal etishda, dalillashda matn tahlil, qiyosiy tahlil, transformatsiya metodlaridan foydalanildi.
O‘quv-uslubiy qo‘llanma she’riyat tarjimasiga yangicha yondoshish, ya’ni tarjima nomuqobillik (kognitiv dissonans) sharoitda olib borishini, uni bartaraf etish yo‘llarini o‘rganishni ham e’tiborga olgan. Qo‘llanmada bayon etilgan fikr va dalillarni tahlil etish uchun ingliz va amerika she’riyatdan namunalar olingan va ularning tarjimalari yonma-yon berilgan, shuningdek sharq she’riyatidan namunalar keltirilib tarjimalari berilgan va she’r tahlilining yangicha namunasi ilova qilingan.