Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

turli nisbatda va munosabatda amal qiladi.
Matn insonning muayyan vaziyatdagi ehtiyoji va intilishi jihatidan «siyrati 
va suvratning dilkashligi» (Alisher Navoiy) tufayli tarkiblangan aloqaviy axboriy 
yaratiqdir. Bu yaratiqning tarkibiy qismlari o‘zaro vobastalik (bogiiqlik) va 
pay vastalik (ulanganlik) silsila asosida mazmuniy va shakliy bir butunlikni hosil 
qiladi.
Matbuot 
va 
badiiy adabiyot matnlarida og‘zaki nutq unsuri sifatida 
tasawur etiladigan xususiyatlar (so‘z va ifodalar, turli xos sintaktik tuzimlar) ko‘p 
uchraydi. Shiiningdek, ulaming o'zaro almashinuvi, og‘zaki nutqni yozma nutqqa 
yoki aksincha qo‘yish hollari (sintagmatik boiinishlar, parselyatli tuzilmalar, 
uzuq-yuluq bogianishlar) ham mavjud. Bunday matnni tarkiblash va 
tartiblashning ikki muhim tamoyilini, og‘zaki va yozma turini farqlash uchun asos 
b oia oladi.
Matnni tarkiblash (yaratish)ning og'zaki turi ayon bir nutq vaziyati bilan 
yuqori darajada bogiiq boisa, yozma tarkiblash vaziyat bilan bevosita bogiiq 
boimaydi. Buning sabablari quyidagilar:
1. Matnni og‘zaki tarkiblash tamoyilida fikr va ifodaning bir vaqtning 
o‘zida, o'zaro aloqadorlikda yuzaga kelishi hamda nutq vaziyati bilan bogiiqligi 
aloqaning paralingvistik vositalar orqali ta’minlanishiga asoslaniladi.
2. Matnni yozma tarkiblash tamoyilida fikming tug‘ilishi va uning o‘zga 
ifodaga ko‘chirilishi, shuningdek, suhbatdoshlar o‘rtasida bevosita aloqaning
qoidalariga muvofiq boiishi kerak.
135

---

yo‘qligi (zamon va makonda uzilishning mavjudligi) muhim ahamiyat kasb etadi. 
Yozma matnning vaziyat bilan bog‘liqligi leksik vositalar va sintaktik tizimlar