Sitologiya va

 
A gastrula; 
B,D  nerv nayining 
shakllanishi; 
E
xorda, ichak nayi va 3- 
ho mila varag‘ining hosil 
bo‘lishi. 
A 
kovak ichlilarda hujayralar
migratsiyasi; 
B lansetnikda blastulaning botib 
kirishi; 
D,E 
sudralib yuruvchilar va qushlarda 
qat-qat joylashuvi; 
F,G 
amfibiyalarda o‘sib kirishi; 
1 2 talik blastomer bosqichi; 
2 4 talik blastomer bosqichi; 
3 8 talik blastomer; 
4 16 talik blastomer.
 
 Murtakdagi 
dastlabki
to‘qimalarda — 
41­ rasm.
Lansetnik zigotasining mayda lanishi: 
ektoderma
entoderma
Mezoderma
43­ rasm.
42­ rasm.
 
Gastrulyatsiyaning
har xil yo‘llari: 
1 — ektoderma; 2 — entoderma;
3 — blastosel.
A
B
44­ rasm.
Lansetnikda o‘zak organlar hosil bo‘lish sxemasi: 
1 ektoderma; 
2 entoderma; 
3 mezoderma boshlang‘ichi; 
4 gastrula bo‘shlig‘i;
5 nerv plastinkasi; 
6 nerv nayi; 
7 xorda; 
8 ikkilamchi tana bo‘shlig‘i; 
9 mezoderma; 
10 ichak nayi; 
11 ichak bo‘shlig‘i.
1
 
2
 
3
 
Blastula kesimi 
1
 
3
2
1
 
2
 
1
 
2
 
A 
B 
2
 
1
 
2
 
1
 
2
 
1
2
e
F 
G 
D
e
1
3
2
 
4
2 
5
3
3
5
7
2
 
1
7
8
9
 
10 
6 
7
11
 
1
 
2
 
4
4
 
D
 
mur tak
 varaqlarining joylanishi.
http:eduportal.uz

---

118
oRGANIZMLARNING INDIVIDuAL RIVoJLANIShI - oNToGeNeZ
V Bo‘LIM
Entodermadan – ichak epiteliyasi, ovqat hazm qilish bez lari – 
jigar, oshqozon osti bezi, o‘pka va jabra rivojlanadi. 
mezodermadan biriktiruvchi (tog‘ay, suyak, qon va limfa) va 
muskul to‘qimalari, yurak-qon-tomir sistemasi, ayirish sistemasi 
hamda jinsiy organlar shakllanadi. 
ko‘pchilik hayvonlarda murtak varaqalarining gomologiyasi, 
hayvonot olamining kelib chiqishi bir xil ekanligini isbot etuvchi 
dalillardan biridir.
Organogenez. Gastrulyatsiya tugallangandan keyin o‘zak 
organlari majmui: nerv nayi, xorda, ichak naychasi hosil bo‘ladi. 
o‘zak organlarning hosil bo‘lishini neyrula bosqichi deb ham
ata ladi. Lansetnikda o‘zak organlar quyidagicha hosil bo‘ladi (117- 
betdagi 44- rasm): lansetnik nerv naychasining rivojlanishi alohi-
da diqqatga sazovordir; embrionning orqa tomonidan ektoderma 
tarnov shaklida o‘rta qismidan botib kira boshlab, naycha hosil 
qiladi. ektoderma naychaning o‘ng va chap tomonlarida joylashib, 
uning chetlari bo‘ylab o‘sa boshlaydi. Naycha – boshlang‘ich nerv 
sistemasi bo‘lib, ektoderma ostiga tushadi, uning chetlariga birika-
di va nerv naychani hosil qiladi. ektodermaning qolgan qismidan 
boshlang‘ich teri epiteliysi paydo bo‘ladi.
Nerv naychasining bevosita ostida joylashgan entodermaning 
yelka qismidan xorda vujudga keladi. Xorda nerv naychasining 
ostida joylashadi. embrion hujayralarining keyingi ixtisoslanishi 
natijasida murtak varaqalaridan juda ko‘p to‘qima va organlarning 
hosil bo‘lishi yuz beradi. 
embrionning rivojlanish davomida uning har xil qismlari o‘za-
ro ta’sir ko‘rsatadi. Bitta rivojlanish kurtagi ikkinchisiga ta’sir qilib, 
uning rivojlanishini boshqaradi. Bunday ta’sirni embrional induk-
siya deb ataladi. embrional induksiyani birinchi bo‘lib nemis olimi 
G.Shpeman o‘tgan asrning 20–30- yillarida baqalar ustida o‘tkaz-
gan tajribalarida kashf etgan. embrional induksiyani o‘rganish 
uchun embrionning bir qismi ikkinchi embrionning boshqa qismi-
ga ko‘chirib o‘tkaziladi. Agar baqaning gastrulasida nerv sistemasi 
rivojlanadigan qismini boshqa baqa gastrulasining qorin ektoder-
http:eduportal.uz

---

119
oRGANIZMLARNING INDIVIDuAL RIVoJLANIShI - oNToGeNeZ
V Bo‘LIM
masiga ko‘chirib o‘tkazsak, o‘sha joyda qo‘shimcha nevr naycha-
si va xorda rivojlanib, qo‘shimcha homila hosil bo‘ladi. Shunday 
qilib, ko‘chirib o‘tkazilgan o‘zak organ atrofidagi to‘qimalarga ta’sir 
qilib tashkilotchi rolini o‘taydi va ularning rivojlanishini boshqaradi.
1. ontogenez deb nimaga aytiladi?
2. Ontogenezning qanday tiplari bor? Ularni ta’riflab bering.
3. embrionning maydalanish bosqichini tushuntiring.
4. embrion varaqalarini sanang va ulardan qaysi organlar 
rivojlanishi ayting.
5. embrional induksiya nima? uni qaysi olim kashf etgan?