Sobitjon Inog’omov farmasevtik qurilmalarida

sheg
qiymatini topa olamizki, unda singan 
nur ikki muhitlar chegarasida sirpanib yo‘naladi, bordiyu nur α
sheg
dan katta 
burchak ostida tushayotgan bo‘lsa yorug‘lik nuri 2- muhitdan 1 – muhitga butunlay 
o‘tmaydi.
Bu hodisani yorug‘likning to‘la ichki qaytish hodisasi deb ataladi. Sinish 
burchagi β =90
0
ga mos kelgan burchak to‘la ichki qaytishning chegaraviy 
burchagi α
sheg
deb ataladi. Chegaraviy burchak uchun quyidagi tenglik o‘rinli 
bo‘ladi: 
𝑛 = 𝑛
𝑜 
∙ sin 𝛼
Agar nurni 1-muhitdan 2-muhitga yo‘naltirsak, nurlarning qaytuvchanligi 
prinsipiga asosan ularning yo‘nalishi o‘zgaradi, xolos. Ammo bu holda 
cheg
sinish burchagi bo‘lib qoladi. 9.4-rasmdan bilish mumkinki, e nuqtadan chap 
tomonda 1-muhitga nurlar o‘tadi, ammo e nuqtadan o‘ng tomonda esa 1-

---

118
muhitga nur o‘tmaydi. Shuning uchun 1-muhit tarafdan qarayotgan kuzatuvchiga 
e nuqtaning chap tomoni yorug‘, o‘ng tomoni esa qorong‘u (xiralashgan) holda 
ko‘rinadi. 
Endi refraktometrning ishlash prinsipini zamonaviy «NAR-2T» tipidagi Abbe 
refraktometri misolida ko‘rib chiqamiz. Asbobning asosiy qismi AVS va A
1
B
1
C
1
shisha prizmalardan tashkil topgan bo‘lib, ular bir-biriga gipotenuzalari bilan 
qo‘yilgan (9.5-rasm, b, c) 
9.5-rasm. «NAR-2T» tipidagi Abbe refraktometri (a) va uning prizmasidan 
nurlarni o‘tish yo‘nalishlari (b,c). 
AVS prizmani yorituvchi prizma (1), A
1
B
1
C
1
prizmani esa o‘lchash prizmasi 
(2) deb yuritiladi. Tekshiriladigan suyuqlik (3) esa ularning orasiga yupqa qatlam 
tarzida joylashtiriladi. Prizmalar sindirish ko‘rsatkichi katta shisha-flintdan 
tayyorlangan. Yorituvchi prizmaning AS asosining sirti yaxshilab silliqlanmagan, 
o‘lchash prizmasining A
1
S
1
asosi esa etarli darajada yaxshilab silliqlangan. 
Suyuqlikni prizmalar orasiga tomizishni osonlashtirish uchun 1-prizma 
qo‘zg‘aluvchan, maxsus ochib-yopilishi mumkin bo‘lgan yarim qopqoqqa 
o‘rnatilgan, 2-prizma esa qo‘zg‘almasdir. Tekshiriladigan suyuqlikning sindirish 
ko‘rsatkichini o‘lchash uchun qopqoq ya’ni, 1- prizma ko‘tarilib, 2 - prizma
sirtiga 1-2 tomchi suyuqlik tomiziladi va qopqoq yana yopiladi. Bunda ikkala 

---

119
prizma sirtlari ustma-ust tushib tomizilgan suyuqlikning yupqa qatlamini o‘z 
sirtlari orasiga oladi. 
Yorituvchi prizmaning AV sirtiga tushgan yorug‘lik dastasi prizma ichida 
sinib uning AS sirtiga tushadi. Bu sirt yaxshilab tekislanmaganligi uchun undan 
yorug‘lik nurlari sochilgan holda tarqaladi. Suyuqlik qatlamidan o‘tuvchi 
sochilgan nurlar 0
0
dan 90
0
gacha har xil burchak ostida o‘lchash prizmasiga 
tushadi. Suyuqlikning sindirish ko‘rsatkichi prizmanikidan kichik bo‘lgani uchun
A
1
S
1
sirt bo‘ylab yo‘nalgan sirpanuvchi (tushish burchagi 90
0
bo‘lgan) nur 
o‘lchash prizmasiga to‘la qaytishning chegaraviy burchagi ostida kiradi. Boshqa 
nurlarning hammasi esa chegaraviydan kichik burchaklar ostida o‘tadi. Biz 
qarayotgan sirpanuvchi nur 9.5-rasmda yorug‘lik dastasining o‘ng tomonidagi 
chekkasida joylashgan. Tekshiriluvchi suyuqlikdan o‘lchash prizmasiga tushuvchi 
sirpanuvchi nurdan boshqa nurlar ikkinchi prizmasidan sirpanuvchi nurga nisbatan 
chaproqdan chiqadi. O‘lchash prizmasidan chiqayotgan bu nurlarni ob’ektiv linzasi 
yordamida shkala joylashgan fokal tekislikda yig‘iladi. Natijada shkalaning chap 
qismi yoritilgan, o‘ng qismi esa qorong‘i bo‘ladi (nurlar tushmayotganligi uchun). 
SHunday qilib, shkalaning yorug‘ va qorong‘i qismlari chegarasidagi bo‘limi, 
to‘la qaytishning chegaraviy burchagini topish imkonini beradi. Ammo amalda 
to‘la ichki qaytishning chegaraviy burchagi o‘rniga sirpanuvchi nurning o‘lchash
prizmasidan chiqish burchagi  ni o‘lchash oson. SHkalaning yonida  ning 
qiymatlarini emas, balki unga mos nur sindirish ko‘rsatkichlarining qiymatlari va 
tekshirilayotgan suyuqlikning sindirish ko‘rsatkichlari ham bevosita ko‘rsatilgan 
bo‘ladi. Agar yorituvchi prizmaga oq yorug‘lik dastasi tushsa, shkalada yorug‘ va 
qorong‘i qismlar chegarasida bo‘yalgan manzara vujudga keladi. 
Shkalaning yoritilgan va qorong‘i qismlarining keskin chegarali manzarasi 
esa prizmalarni monoxromatik yorug‘lik bilan yoritilganidagina ro‘y beradi. 
Buning uchun ob’ektiv oldiga disspersiya kompensatori joylashtiriladi. 
Refraktometr asosiy qismlarining joylashishi 9.5a- rasmda ko‘rsatilgan. Asbobning 
optik qismlari og‘ir asosga o‘rnatilgan metall qutichaga joylashtirilgan. 
Qutichaning ustki qismida qo‘zg‘aluvchan yorituvchi prizma va qo‘zg‘almas 

---

120
o‘lchash prizmasi bor. Yorituvchi prizmani o‘lchash prizmasi ustiga yotqizilganda 
ular orasida 0,1 mm cha kenglikda bo‘sh joy qoladi. Uni tajriba tekshirilayotgan 
suyulik (eritma) bilan to‘ldiriladi. Yoritkichdan yorug‘likni darchalar orqali har bir 
prizmaga yuborish mumkin. O‘lchash vaqtida yorug‘lik asbobning optik 
sistemasidan o‘tib, shkalani yoritadi (9.6-rasm), u dastakka o‘rnatilgan okulyar 
orqali kuzatiladi. Okulyarni shkala bo‘ylab siljitish uchun dastakni harakatga 
keltirish kerak. Yorug‘ va qorong‘i qismlarning yaqqol chegarasini hosil qilish 
uchun richag buraladi. Refraktometrning okulyaridan kuzatganimizda okulyarning 
fokal tekisligida joylashtirilgan ikkita konsentrik shkalani va vizir chizig‘ini 
ko‘ramiz. Ularning chap tomondagisi bevosita sindrish ko‘rsatkichining qiymatlari 
bo‘yicha darajalangan, o‘ng tomondagisi esa sindirish ko‘rsatkichining u yoki bu 
qiymatlariga mos keladigan eritmadagi qand eritmasi konsentratsiyalarining 
foizlarda ifodalangan qiymatlari ko‘rsatilgan (9.6-rasm). 
9.6-rasm. Refraktometr shkalasining ko‘rinishi. 
9.6-rasmdagi shkaladan istalgan shaffof eritma uchun foydalanish mumkin. 
Bu shkaladagi qorong‘i va yorug‘ maydonlarning chegarasi bilan vizir chizig‘ini 
ustma-ust keltirib chap tomondagi shkaladan eritmaning sindirish ko‘rsatkichini, 
o‘ng tomondagi shkaladan esa eritmaning konsentratsiyasini aniqlash mumkin. 
Agar tajribani nurning sirpanib o‘tish usuli bilan bajarsak, pastki darcha yopilib, 
nur yuqoridagi darachadan yoritish prizmasiga tushiriladi. O‘lchash vaqtida vizir 
chizig‘i ko‘rish maydonining qorong‘i va yorug‘ qismlarini chegaralab turuvchi 

---

121
chiziq bilan ustma-ust tushganda shkalaning chap tomoni sindirish ko‘rsatkichi "n" 
ning, o‘ng tomoni esa "n" ga mos kelgan eritma konsentratsiyasi "S " ning 
qiymatlarini ko‘rsatadi. SHunday qilib, refraktometr yordamida "n" va "S " larning 
qiymatini bir vaqtning o‘zida aniqlay olamiz. Aniq o‘lchash ishlarida suyuqlik 
haroratini ham bilish kerak. Haroratni aniqlash uchun maxsus moslama 
o‘rnatilgan. Laboratoriya mashg‘ulotlari vaqtidagi o‘lchashlarda unchalik katta 
aniqlik talab qilinmaganligi uchun tekshiriladigan suyuqlik xona haroratida 
o‘lchanadi. Quyida biz turli xildagi eritmalarni tarkibidagi qand miqdorini hamda 
dori vositalari tarkibidagi ta’sir etuvchi moddalarni konsentratsiyasini aniqlash, 
ularni analiz qilish uchun ishlatiladigan refraktometrlarni qiyoslash metodikasi 
bilan tanishamiz.