Sotsial psixologiya Darslik

XVII BOB
MILLIY ONG VA MILLIY O’ZLIKNI ANGLASH.
ETNIK ATTITYUD VA STERIOTIP

---

199 
mondan qarindosh-urug’lar o’rtasida quda-andachilik qilish shaklida namoyon 
bo’lgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, kelib chiqiishi bir ota-onadan (bir asosdan) 
ekanligi haqidagi tasavvurlarni saqlash shaklida namoyon bo’ladi. Masalan, 
chorvachilik bilan shug’ullanuvchi xalqlar umumiy kelib chiqish birorta jonivor ( 
zoomorf) nomi bilan bog’lanadi. Buni biz atoqli qirgiz yozuvchisi Ch. 
Aytmatovning "Oq kema" qissasida keltirilgan qirgizlarning bosh Onasi -Shoxdor, 
Ona bug’u afsonasida ko’rishimiz mumkin. Etnik ongning eng muhim ijtimoiy 
vazifasi - odamning ma’lum etnik guruhga mansubligini anglash va his qilishini 
ta’minlashsir. Agar etnik psixologiyada etnik ong va etnik o’zini o’zi anglash kabi 
muhim komponent (unsur)lar bo’lmaganda edi, milliy urf odat va an’analar, milliy 
xarakter, milliy tuyg’ular va didning bir avloddan ikkinchi avlodga o’tishi 
qiyinlashib qolgan bo’lardi. Milliy ong qotib qolgan narsa bo’lmay, xalqning 
tarixiy rivojlanishi jarayonida o’zgarib, yuqori bosqichga - milliy o’zini o’zi 
anglashga o’tadi.
Milliy o’zini o’zi anglash millatning birligi va jipsligini ta’minlovchi, millat 
mavjudligining asosiy omillaridandir. Milliy o’zini o’zi anglashning taraqqiyot 
darajasi tarixiy, ijtimoiy, iqtisodiy shart-sharoitlar bilan belgilanadi. Bu ma’lum 
tarixiy davrlarda millatning ichki muammolariga e’tiborning kuchayishi, o’tmishga 
qiziqishning ortishi, o’zining og’ir iqtisodiy ahvoli sabablarini anglab etishga 
intilishi kabi ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. 
Milliy o’zini o’zi anglash millat hayotidagi murakkab va ziddiyatli jarayon 
bo’lib, uning rivojlanishiga jamiyat hayotidagi iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy 
vaziyatlar bilan birga xalqaro hayotdagi voqyea va hodisalar ham o’z ta’sirini 
ko’rsatadi. O’zbekistonning Milliy mustaqillikka erishishi xorijiy mamlakatlar 
bilan siyosiy, iqtisodiy, ilmiy aloqalari millat vakillari ongida katta o’zgarishlar 
bo’lishiga, milliy o’zini o’zi anglashning rivojlanishiga va boyishiga olib keldi. 
Milliy o’zini o’zi anglashda millat ziyolilari yetakchi rol o’ynaydilar. Ular o’z 
milliy tilida sa’at va adabiyotni rivojlantirish, milliy qadriyatlar uchun qayg’urish 
orqali milliy manfaat va g’oyalar uchun kurashib, umilliy o’zlikni rivojlanishiga 
xizmat qiladilar. Bu kurash, ayniqsa, milliy til, qadriyatlar kamsitilgan, milliy 

---

200 
manfaatlar xavf ostida qolgan paytlarda kuchayadi. Ayniqsa, mustaqillikning 
ostonasida jamoatchilik vakillari bilan uchrashuv chog’ida yoshlar tarbiyasi va 
unda ziyolilarning rolini gapirib, muhtaram birinchi Prezidentimiz juda ibratli 
fikrni bayon etgan edilar: “Mana shu bebaho boyligimizni saqlab qolish, 
yoshlarimiz tarbiyasi uchun, ularning baxtli, to’kin, mazmunli hayoti uchun hech 
narsani ayamasligimiz kerak. Yosh avlod tarbiyasi haqida gapirganda 
ziyolilarmizning o’rni alohida ekanligini e’tiborga olish kerak”
16
.
Milliy o’zini o’zi anglashda ma’lum subyektivizm mavjud bo’lib, u muayyan 
tarixiy va ijtimoiy davrlarda o’z yo’nalishini o’zgartirib turishi mumkin. Ba’zan bu 
yo’nalish o’z chegarasidan chiqib, “millatchilik", degan xavfli, xatarli holatni 
tug’diradiki, milliy o’zlikni boshqa etnik guruhlarga qarama - qarshi qo’yish, 
milliy mahdudlik kabi nomaqbul ko’rinishlarga aylanadi. 
Milliy mansublikni anglash bilan bog’liq xususiyatlar ancha barqaror bo’lib, 
doimo ijtimoiy-siyosiy, tarixiy o’zgarishlar ta’siriga berilmasligi yoki nisbatan 
kam berilishi mumkin. Shuning uchun bo’lsa kerak tarix taqazosi bilan o’z 
Vatanidan ajrab boshqa yurtlarga borib qolgani va u yerda uzoq vaqtlar davomida 
yashayotgan kam sonli millat vakillarida milliy ongning shakllanishi va saqlanishi 
o’ziga xos qonuniyatlar asosida kechadi. Ularning milliy tilii saqlash, milliy urf-
odat va an’analarga rioya qilish imkoniyatlari, milliy qadriyatlar bilan bevosita 
aloqasi ma’lum darajada cheklangan bo’ladi. Bunday sharoitda har bir avlod 
vakilida etnik ong katta avlod tomonidan berilayotgan ma’lumotlar, oila a’zolari va 
yaqin karindoshlar o’rtasida so’zlashuv vositasi hisoblangan ona til, milliy 
qadriyatlar haqidagi bilimlar asosida vujudga keladi. Turli davrlarda uzoq ajnabiy 
yurtlarga borib qolgan millatdoshlarimizning hayoti bunga misol bo’la oladi. 
Xususan, Amerikada yashayotgan o’zbeklar bir-birlari bilan yaqin munosabatlarni 
saqlash, o’zaro suhbatlarni ona tilida olib borish, milliy taomlar tayyorlashga va 
yana eng muhimi o’zaro quda-andachilik qilishga harakat qiladilar. Umuman bir 
necha 
o’n va yuz yillar davomida ajnabiy yurtlarda yashayotgan 
16
Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.
– Тошкент, 2011 – 141 б. 

---

201 
millatdoshlarimizning 
psixologik 
xususiyatlarini 
ilmiy 
asosda 
o’rganish 
tadqiqotchiga muhim ma’lumotlar berishi mumkin. 
Etnik birlik kattarok va kuchliroq etnos qurshovida qolganda yoki tazyiqqa 
uchraganda, etnik ong an’anaviy moddiy va ma’naviy madaniyatning turli 
shakllariga (til, din, urf-odat, qadimiy qo’shiqlar, milliy kiyim va boshqalarga 
ta’sir ko’rsatib, etnik xususiyatlarni himoyalashga, saqlab qolishga yordam beradi. 
Shulardan ko’rinib turibdiki, etnik ong etnik jarayonlarning mahsuli bo’libgina 
qolmay, shuningdek etnik jarayonning ma’naviy sohasiga ta’sir etuvchi omil rolini 
o’ynaydi. 
Milliy ozodlik uchun ko’rashayotgan millatdagi milliy ong ezuvchi millatga 
nisbatan millatchilik ko’rinishida namoyon bo’lishi tabiiy jarayon hisoblanadi. 
Zero, milliy o’zini o’zi anglashning dastlabki bosqichlarida o’z millatining tarixi, 
buyuk shaxslari bilan faxrlanish, uni ko’klarga ko’tarish, o’z ezuvchilari bo’lgan 
millatga qarama-qarshi qo’yish tarzida bo’ladi. Buni biz barcha milliy ozodlik 
harakatini boshidai kechirgan xalqlar tarixida ko’rishimiz mumkin. Xususan, XX 
asr boshlarida ijod qilgan Behbudiy, Fitrat, Cho’lpon, A. Qodiriy, Avloniy kabi 
ijodkorlar faoliyati bunga misol bo’la oladi. 80-yillar oxiri sobiq Ittifoq atalmish 
imperiyaning qulashi arafasida buyuk bobomiz Amir Temur nomining tiklanishi, 
milliy bayroq misoli qo’lda ko’tarilishi, shu bayroq ostida millatni birlashtirish 
uchun harakat qilinishi bejiz emas edi. Buning uchun bobomiz, hayoti va faoliyati, 
kaxramonlikliklari haqida yozilgan kitoblar chop etila boshlandi. Tarixiy xaqiqat 
tiklanib, uning jahon tarixidagi o’rniga berilgan baxolar bilan millat tanishtirildi 
millatning egilgan sha’ni, g’ururi tiklana boshlandi. Alloma bobolarimiz Buxoriy, 
Yassaviy, Naqshbandiy, Najmiddin Kubro, Zamahxshariy kabilarning nomlarini 
xalqqa qaytarilishi, ular yaratgan asarlar va kitoblarning chop etilishi kabi 
jarayonlar millatning o’zini o’zi tanishini yuqoriroq bosqichga olib chiqdi. 
Afsuski, hozirga paytgacha fanda individda o’zining etnik birlikka 
mansubligini anglash, ya’ni etnik ong necha yoshdan vujudga kelishligi va bu 
jarayon qanday bosqichlarda o’tishligi aniqlanmagan. Shveysariyalik psixolog Jan 
Piaje ikki yuzga yaqin bolalarni muayyan vaqt davomida kuzatish va o’rganish 

---

202 
orqali ularda hech qanday millatchilik va milliy mansublikni anglash kabi bilim va 
xususiyatlar bo’lmasligini, ya’ni bolalar o’zlarining eng dastlabki rivojlanish 
bosqichlarida "internasional" bo’lishligi, etnik xususiyatlar va etnik ong 
keyinchaliq ma’lum ta’lim-tarbiya va ijtimoiy muhit orkali shakllanishini 
aniqlagan. Bizning fikrimizcha, bolalar o’zlarining u yoki bu etnik birlikka 
mansubliklarini, avvalo, ota-onalarining qaysi etnik birlikka mansubliklarini 
anglash orqali bilib oladilar. Ota-onalari turli millatga mansub bo’lgan bolalar ota-
onalaridan birining millatini qabul qiladi. Bu esa shu oila yashayotgan 
mamlakatdagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy, madaniy-maishiy kabi bir 
qancha vaziyatlarga bog’lik bo’ladi. Ko’pincha bunda etnik vaziyatlar, ota-ona 
mansub bo’lgan etnoslarning son nisbati ham muhim rol o’ynaydi.