Sotsial psixologiya Darslik

XVI BOB
MILLIY TUYG’ULAR VA TA’B (DID)LAR

---

189 
manbai, ularning tabiiy boyliga bo’lib kelgan. Shu boisdan qozoq xalqida uni idrok 
etishga nisbatan o’ziga xos did vujudga kelib, cho’l chuqur hurmat bilan kuylanib 
kelinadi. Qozoq xalqining atoqli yozuvchisi M.Avezov o’zining "Abay" romanida 
Abayning cho’lga bo’lgan mehr-muhabbatini bundan tasvirlaydi: "Abay o’zi 
tug’ilgan va bolaligi o’tgan atrof-olamga cheksiz qirlar, kengliklar, tepaliklarga 
mehr va hayajon bilan qarab turar, ularni quchgisi va bag’riga bosgisi kelar edi" 
(M.Avezov. Abay, 21b.).
Dengiz va okean yoki o’rmon va vodiylarda yashab o’sgan odamlar uchun 
cho’l manzarasi ham qanday ijobiy hissiyot tug’dirmasligi, aksincha, zeriktiruvchi 
ta’sir etishi mumkin. Xalqning yashash tarzining kundalik hayot ehtiyojlari tarixiy 
jihatdan go’zallik to’g’risida ma’lum tushunchani vujudga keltirgan. Shu asosda 
shaxs bilan jamoa va shaxslararo muomala munosabatlarida ham ma’lum normalar 
vujudga kelgan. Bu normalar maishiy hayotda doimo oshkor namoyon 
bo’lavermasa ham, lekin shu jamoa vakillari va har bir davr kishilari tomonidan 
eng maqbul va to’g’ri yo’l sifatida, ba’zi bir tuzatishlar bilan qabul qilinib, amalda 
kuchlanib boriladi. Shuning uchun ham bir xalq vakili boshqa xalq orasiga tushib 
kolganda, ularda mavjud bo’lgan o’zaro munosabatlarni ko’rib taajjublanishi 
mumkin. Chunki bu narsalar unga qandaydir g’ayri tabiiy bo’lib ko’rinadi. 
Quddusni (Palastinni) istelo qilib olgan fransuzlar arablarning ko’p xotinlik 
odatiga nafratlanishib qarashgan, arablar esa fransuz xonimlariniig ochiq yuz bilan 
yurishini hayosizlik deb hisoblashgan, deb yozadi L.N.Gumilyov epigrafida. 
XX asrning yirik yozuvchisi Ch.Aytmatov asarlarini o’qisak, unda qirg’iz va 
qozoq xalqlaridagi odati - qiz olib qochish hodisasi tavsiflanganligini ko’ramiz. 
"Somon yo’li" qissasida Qosim o’z ovuliga qaytishida sevgani Aminani olib 
ketadi. "Sarv qomat dilbarim"da Ilyos Asalni, "Jamila"da Doniyor Jamilani o’zi 
bilan olib qochib ketadi. "Qiz olib qochish" udumi guruhiy nikohning barham 
topishi va ekzogam nikohga o’tish davrida vujudga kelgan, deb hisoblanadi. 
Guruhiy nikohda urug’dagi barcha ayollar shu guruhdagi barcha erkaklarga tegishli 
bo’lgan. Boshqa guruhdan begona erkakning aralashishi qattiq taqiqlangan va 
jazolangan, ekzogam nikohga o’tish bilan urug’dagi ayollarga boshqa guruhdagi 

---

190 
erkaklar egalik qila boshlaydi. Ayol mansub bo’lgan guruhdagi erkaklar bu 
huquqdan mahrum bo’lyapti. Albatta bu xil psixologik holat-stereotipning buzilishi 
esa osonlik bilan bo’lmaydi. Agar bu stereotip bir necha asrlar davomida 
shakllangan va amal qilib kelingan bo’lsak uni buzilishi uchun ham ma’lum vaqt 
kerak bo’ladi. Shuning uchun ayol mansub bo’lgan urug’ erkaklari quda tomon 
bilan kelishilgan holda, ularga qizni olib qochish uchun imkoniyat berishgan. 
Ma’lum vaqtdan keyin "sezib qolishgach", o’z huquqlarini himoya qilish uchun 
"raqiblarini" quvishga, shu yo’l bilan o’z huquqlarini himoya qilish amallarini 
qilishgan. Keyinchalik bu narsa urf-odat tusini olgan. 
Albatta bunday an’analarga ega bo’lmagan xalqlar uchun bu xil hatti-
harakatlar g’ayri tabiiy ko’rinishi mumkin. Lekin har bir urf-odat va an’analarning 
vujudga kelishida yuqorida aytganimizdek, malum iqtisodiy, ijtimoiy omillar ta’sir 
etgan bo’ladi. Masalan, Markaziy Osiyoda yashaydigan ko’chmanchi va yarim 
ko’chmanchi xalqlarda qiz olish uchun juda katta miqdorda "qalin" to’lash kerak 
bo’lgan. Buning natijasida ayrim yukchil kishilar butun umr bo’yi uylanmasdan 
qolib ketgan xolda, moddiy jihatdan baquvvat kishilarning bir nechtadan xotini 
bo’lgan. Iqtisodiy, siyosiy tengsizlik hukm surgan davrlarda sevishib, bir-biriga 
talpinib turgan ikki yosh qanday qilib bo’lsa ham bir-biriga yetishish uchun 
yuqoridagi chorani qo’llashga majbur bo’lishgan. Hozirgi kunda iqtisodiy, siyosiy 
tengsizlik barham topgan davrda qiz olib qochish uchun hech qanday zarurat 
qolmadi. Lekin u etnik an’ana sifatida, ramziy tarzda ayrim xalqlarga saqlanib 
qolgan. 
Narsa va hodisalarni o’ziga xos ravishda idrok qilish yoki tushunib olish 
insonning tug’ma xususiyati emas, balki bu xususiyatlarni faqat yashash 
jarayonida, tajriba asosida hosil qiladi. Faoliyat jarayonida vujudga keladigan 
milliy did millatning ham moddiy, ham ma’naviy ehtiyojlarida namoyon bo’ladi. 
Kishilarning moddiy ehtiyojlarini qondirilishi asosan ishlab chiqarishning 
rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Shuning bilan birga tabiiy-geografik shart-
sharoitlarning xususiyatlari ham moddiy iste’mol xarakteriga ta’sir ko’rsatadi. 
Yeyish va ichishning qanday bo’lishi shu xalqning xo’jalikni qaysi turi bilan 

---

191 
shug’ullanishiga, uni o’rab turgan nabotot va xayvonot olamiga ko’p jihatdan 
bog’liq bo’ladi. 
Hech bir odam o’zi qurmagan yoki hali mazasini tatib ko’rmagan narsalarga 
nisbatan ehtiyoj hosil qilmaydi. Shu narsalarga doir unda tab’ va did hosil 
bo’lmaydi. Xo’jalik yurgizish shakllaridagi o’ziga xoslik ham xalq tab’iga ta’sir 
ko’rsatadi. Shu joyga xos bo’lgan ma’lum mahsulotlarni uzoq asrlar davomida 
doimiy iste’mol qilinishi, unga o’rganish va o’ziga xos didning vujudga kelishiga 
olib keladi. Dexqonchilik va bog’dorchilik bilan shug’ullanadigan respublikamiz 
aholisining asosiy ovqati guruch, sabzavot va mevalar hisoblanadi. Shunga ko’ra, 
ularda qishloq-xo’jalik va o’simlik mahsulotlarini ishlab chiqarishga, ulardan turli-
tuman oziq-ovqat muhsulotlari tayyorlashga nisbatan malaka va odatlar 
rivojlangan bo’lib, shunga mos ravishda tab’ va didlar ham shakllangan. 
Chorvachilik bilan shug’ullanuvchi xalqlarda go’sht va go’sht mahsulotlariga 
nisbatan ehtiyoj va did shakllangan. 
Ayrim xalqlarda o’z chanqoq va ochligini yangi so’yilgan hayvonlarning qoni 
bilan qondirish, ehtiyojlarni qondirishning eng maqbul yo’li hisoblanadi. Bunday 
tab’ boshqa muhitda yashayotgan va qon umuman biologik ehtiyojlarni qondirish 
vositasi hisoblanmagan kishilar uchun butunlay qarama-qarshi tuyg’ularni keltirib 
chiqaradi. Milliy estetik didning o’ziga xosligi millat ma’naviy hayotning ko’p 
soxalarida namoyon bo’ladi. Ayniqsa, ular me’morchilik qurilishlarida, tasviriy 
san’atda, musiqada, raqslarda, adabiyotda, milliy kiyimlarda va uning bezaklarida, 
ayollarning hushro’yligida va ijtimoiy hayotning boshqa sohalarida o’z ifodasini 
topadi. U obyektiv va subyektiv idrokning umumlashmasi sifatida turli millatlar 
tomonidan o’ziga xos ravishda idrok va tasavvur etiladi. 
Avstraliyadagi ayrim qabilalar o’z qizlarining ko’zlarini yoshlikdanok g’ilay 
qilishga harakat qilib, bosh kiyimini chekka tomoniga yaltiroq narsa osib qo’yishar 
ekan. Chunki bu yerda g’ilay ko’zli ayol go’zallik belgisi hisoblanadi. 
Odam ma’lum tabiiy-geografik sharoitda va ijtimoiy muhitda yashar ekan, u 
doimo ta’sir etib turuvchi narsa va hodisalarning simvolik xususiyatlarini boshqa 
muhit odamlariga qaraganda chuqurroq bilib olishga o’rganadi va boshqa tabiiy va 

---

192 
ijtimoiy muhitga tushib qolganda, u yerdagi narsalarni va hodisalarni ham o’zida 
shakllanib qolgan "mexanizm" orqali idrok etadi. Shuning uchun ham go’zallik 
to’g’risidagi tushuncha ham turli tabiiy-geografik va tarixiy sharoitlarda 
yashayotgan xalqlarda har xil bo’ladi. Rossiya podshosi Anna Ivanovna saroyiga 
balga taklif qilingan Xitoy elchilari, malikaning shu yerda hozir bo’lgan 
xonimlardan qay birini ular eng go’zal, deb hisoblaydilar, deb bergan savoliga 
Petrning qizi Yelizaveta (bo’lajak podsho)ni afzal ko’rganliklarini aytishadi. 
Yelizaveta darhaqiqat, juda go’zal bo’lgan. Buni hamma zamondagilari bir 
og’izdan e’tirof etishgan. Lekin elchilar nazokatlik Sharq xalqlariga xos bo’lgan 
xushmuomalik bilan, agar Yelizavetaning ko’zi shaxlo bo’lmay, sal qisiqroq va 
qambarroq bo’lganda edi, u o’z go’zalligi bilan yagona va har qanday kishini bir 
qarashda hushini olib qo’yadigan bo’lar edi, deb qo’shib qo’yganlar. 
Tarixiy taraqqiyotdagi o’ziga xoslik ijtimoiy hayotdagi turli sinflarning, 
qatlamlarning ta’siriga qarab milliy tab’ ham turlicha shakllanishi va o’zgarishi 
mumkin. 
Ma’lumki, islom dini xukmronlik qiladigan mamlakatlarda 
xaykaltaroshliq rassomchilik bilan shug’ullanish man egilganligi sababli, 
san’atning bu turi rivojlanmagan. Buning natijasida kishilarning tasviriy san’atni 
idrok etishga nisbatan estetik didi ham rivojlanmasdan qolib ketgan. O’zbekistan 
xalq rassomi Chingiz Axmarov jurnalistga bergan intervyularidan birida: 
"...Chamamda, O’rta Osiyoda tasviriy san’atni ommaviy idrok etish birmuncha 
sust, degan gapda jon bor. Xususan, respublikamiz axolisining juda ko’p qismi, 
ayniqsa, badiiy tashviqot kuchsizroq bo’lgan qishloq joylarda professional tasviriy 
san’at namunalarini ko’rgazma va muzeylarga maxsus borib ko’rishga 
odatlanmaganlar. Men, Moskva, Leningrad kabi shaharlarda tashkil qilingan 
tasviriy san’at ko’rgazmalariga kirish uchun qor, yomg’ir ostida turnaqator bo’lib 
navbatda turgan odamlarni ko’rganman. Afsuski, bizda bunday emas..." 
("Guliston" jurnali, 1977 y. № 1).
Odamlarning san’atni bu turiga nisbatan bo’lgan ehtiyojlarini qondirilmasligi 
evaziga, uni to’ldirish uchun Sharqda, xususan, respublikamizda naqqoshlik, 
o’ymakorlik, geometrik ornamentlar bilan ishlash kabi san’atning boshqa bir turi 

---

193 
rivojlanib ketgan. Samarqand va Buxoro, Xiva va Qo’qon, Shahrisabz va Toshkent 
shaharlaridagi tarixiy obidalarga tushirilgan turli-tuman naqshlar, yog’ochga va 
devorga o’yib ishlangan ganjlar kishi aql-idrokini, tasavvurini hozir ham lol 
qoldiradi. 
Bu o’rinda munozarali bo’lsa ham yana bir narsani aytib o’tish joiz. Xuddi 
tasviriy san’at singari bizda raqs sanatinining gultojisi bo’lgan balet o’yinlarini 
"idrok qilishimiz bir muncha sust". Bu hodisani o’zbek xalqining bunday nodir 
san’at asarini "hazm" qilishga layoqatsizligini, badiiy saviyasining, didining 
pastligi bilan emas, balki, xalqimiz tarixiy taraqqiyotidagi, ijtimoiy hayotidagi 
o’ziga xos jarayonlar bilan tushuntirib berish mumkin. 
O’zbek san’atida xoreografiya (raqs) turi vokal (ashula) turiga nisbatan yangi 
va unchalik rivojlangan emas. Buning sabablaridan biri, o’zbek ayollarining 
avvallari ko’pchiliik oldiga chiqib o’ynashi mutlaqo mumkin bo’lmagan. 
Ayollarimizdagi mavjud o’yin san’agi faqat tor doiradagiia - xotin-qizlar o’rtasida 
namoyon etilib, ko’pchilik, ayniqsa erkaklar bundan bahramand bo’la olishgan 
erkaklar o’yini esa xalq ichida unchalik rasm bo’lmagan. Shu bois yigitlarimiz 
tomonidan ijro etiladigan o’yinlarimiz esa, tan olish kerakki, Kavkaz erkaklarida 
erkaklar ijro etadigan o’yinlarchalik rang-barang emas. Balet san’atining ommaviy 
bo’lmaganligiga yana bir sabab, o’zbek ayollarining o’yinlarida, balet raqsidagidek 
charxpalak bo’lib aylanish, sakrash, oyok uchida yurib harakatlanish kabi dinamik 
harakatlar ancha kam. Butun joziba va nazokat yuz va ko’z ifodalarida, qo’lning 
nozik harakatlarida, har bir harakati ma’lum ma’noni ifodalovchi nozli va iboli 
yurishlarda namoyon bo’ladi. 
Natijada bizning ko’pchiligimizda, hatto ziyolilarimiz orasida ham 
xoreografiya san’atini, uning gultojisi bo’lgan balet raqslarini chuqur idrok etish 
ko’nikmalari va bilimlari hali yetarli darajada, deb bo’lmaydi. Aksincha, Sharqda, 
Islom dunyosida madaniyatning boshqa bir turi - she’riyat benihoya darajada 
rivojlangan. Sharq shoirlarining she’riyati xatto Yevropaning genial shoirlari - 
Gyote, Bayron, Shekspir, Pushkin kabilar uchun ham ilhom manbai bo’lgan. 
Shuning uchun xalqimiz nazmni joni-dilidan sevadi. Shoirlar, yozuvchilar bilan 

---

194 
bo’ladigan har qanday uchrashuvlar talabchan, yuksak did sohiblari bo’lgan 
ko’plab nazm muxlislarini doimo o’ziga jalb qiladi. 
Shulardan ko’rinadiki, san’atning u yoki bu turini to’g’ri tushunish va to’la 
idrok yetilishi uchun uning milliy zaminida nechog’lik ildiz otgan bo’lishi, unga 
nisbatan xalqda qanchalik tab’ va didning shakllangan bo’lishiga bog’lik bo’lar 
ekan. Lekin bo’lardan zinhor va zinhor xaykaltaroshliq rassomliq xoreografiya 
kabi san’at turlari biz uchun tushunarsiz, nokerak narsalar ekan, degan fikr 
tug’ilmasligi kerak. Aksincha, insoniyat tafakkurining mahsuli bo’lgan bu noyob 
san’at turlari, ayniqsa, xoreografiya san’ati keyingi yillarda bizda keng rivojlanib 
bormokda. Lekin hali ham ko’pchilik tomonidan milliy raqslarni tamosha 
qilganchalik zavq-shavq bilan qabul qilinayotgani yo’q. 
Mehnat faoliyati, iqtisodiy yuksalish va yashash sharoitlari asosida vujudga 
keladigan milliy did bu sharoitlarning o’zgarishi bilan ma’lum darajada 
o’zgarishlarga uchraydi. Lekin qadimiy ta’b va didlar butunlay izsiz yo’qolib 
ketmaydi. Chunki uzoq vaqt kishilar iste’molida bo’lgan u yoki bu ta’blar, xalq 
hayotiniig ma’naviy va moddiy tomonlarida o’zining chuqur ildiznni qoldirgan 
bo’ladiki, ularning o’zgarishi yoki yo’qolib ketishi, yangi did va ta’blarning 
shakllanishi uchun o’n va yuz yillar kerak bo’ladi. 
Keyingi o’n yilliklar davomida mamlakatimiz ijtimoiy xayotida sodir bo’lgan 
iqtisodiy, siyosiy o’zgarishlar iatijasida mavjud bo’lgan ta’b va didlar ham o’zgara 
boshladi. Bu moddiy va ma’naviy ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq sohalarga 
daxldordir. Xalqimizning milliy kiyinishi, taomlar tayyorlashida milliy andozalar 
bilan birga boshqa xalqlardan kirib qolgan yangi taomlar, shirinliklar va ust-
boshlar hisobiga o’zgarish bo’ldi. Bularning hammasi milliy didga o’z ta’sirini 
ko’rsatadi. Etnopsixologiyaning xilma-xil xususiyatlarini ularning obyekiv 
jihatdan namoyon bo’lishi orqali o’rganish mumkin. U yoki bu xalqqa xos 
psixologik xususiyatlarni o’rganishni, barcha yetakchi tadqiqotchilar avvalo 
ularning ma’naviy ijodiyotini tahlil qilishdan boshlanganlar. Chunki xalq o’z 
tarixini, turmush tarzini, orzu-istaklarini moddiy va ma’naviy madaniyat 
namunalarida aks ettirib kelgan. 

---

195 
Milliy san’at va badiiy asarlarda xalqning voqyelikni o’ziga xos idrok qilishi 
natijasida xosil bo’lgan tasavvurlari, tuyg’ulari, ta’b va didlari, tafakkur 
xususiyatlari, temperament va xarakterlari aks etadi. 
Etnopsixologik xususiyatlar ayniqsa, xalq og’zaki ijodiyoti doston va 
ertaklarda, maqol va matallarda, musiqa, qo’shiq va raqslarda to’la namoyon 
bo’ladi. Xalqimiz Go’ro’g’li, Alpomish, To’maris, Shiroq obrazlarida o’z 
ma’naviy 
fazilatini, 
kuch-qudratini, 
orzu-istagini, 
aql-zakovatini 
mujassamlantirgan. Milliy zaminda voyaga yetgan bu qahramonlar millat vakillari 
ong shuuriga chuqur kirib, ruhiy jihatdan ta’sir etib turadi. Yangi avlod bu 
qaxramonlarga 
o’xshashlikka, 
ulardan 
namuna 
olishga, 
ular 
qilgan 
qaxramonliklarni takrorlashga harakat qiladilar. Atoqli shoirimiz Abdulla Oripov 
"Genetika" sherida shunday yozadi: