Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

Mavzu № 6. SOSIOLOGIYANING METODOLOGIYASI
Reja:
1.
Metodologiya tushunchasi
2.
Sosiologiya metodologiyasi
3.
Tushuntiruvchi, ta'riflovchi metodologiyalar
4.
Tushunuvchi sotsiologiya
1. Ma'lumki, fan o‘zining “asbob-uskanlari”siz (shakl, tamoyil, uslub va h.z)
sira faoliyat ko‘rsata olmaydi. Fannin taraqqiyot vositasi bo‘lib metod xizmat
qiladi. Bilimning metodi, strukturasi va mezoni muammolari bilan esa
metodologiya shug‘ullanadi. Amerikalik sosiolog P. Lazerfeldning fikricha
sosiologlar insonlar faoliyatini o‘rgansalar, metodologlar esa sosiologning ish
ustidagi faoliyatini o‘rganadilar.
Metodologiya fanning alohida bir bo‘limi bo‘lib, u bilish jarayonining
murakabbligi va turli-tumanligini tadqiq qila borib, bilimning tamoyillari, shakllari
va metodlari ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi.
Barcha fanlarda metodologiya masalalari doimo dolzarb vazifa bo‘lib
kelgan. Metodologiyaning shakllanish jarayoni empirik tadqiqotlar amaliyoti rivoji
bilan bog‘liq bo‘lib, buning natijasida metodologiya ayrim hollarda tadqiqotlarning
empirik vositasi va metodi deb sharxlanadi. Metodologiyani bunday sharxlanishi
tor ma'noga ega. Chunki u anfaqat empirk, balki nazariy bilim olish, fanning
fundamental tamoyillari va asoslarini ishlab chiqish bilan ham jiddiy
shug‘ullanadi.
Tadqiqotlarda qo‘llaniladigan metodologiyaning asosiy turlarini tahlil qilib
chiqish muhim ahamiyatga ega. Metodologiya turlarga ajratish turli mezonlar
asosida amalga oshiriladi. Bularning orasida eng keng tarqalgan mezon bu – tahlil
qilish va tadbiq etish mezonidir. Bu mezon asosida fanning umumiy, maxsus va
empirik metodologiyasini ajratib olish mumkin bo‘ladi. 
Umumiy metodologiya fundamental tadqiqotlar negizida shakllanadi. U
voqelikni bilishning yalpi tamoyillari va shakllarini ishlab chiqish, nazariy va
empirik bilimlar mog‘iyati, umummetodologik muammolarni hal qilish, bilishning
turli shakllari va metodlarining ahamiyatini aniqlaga intiladi. Umummetodologik
tushunchalar va tamoyillar tadqiqotlarning barcha darajalarida ishlatiladi. Ya'ni,
ham yalpi yaxlitlik tahlili darajasida, ham uning alohida sohalarida.
Umumiy metodologiya bilan bir qatorda maxsus metodologiya ham
mavjud. Bu metodologiya ob'ekt tadqiqotining ma'lum bir sohasiga tadbiq etish
uchun ishlab chiqilgan maxsus metodologiya bo‘lib, u sosiologiyada hali to‘liq
rivojlanmagan hasiblanadi.
Empirik tadqiqotlar ham o‘zlari uchun alohida bir metodologiyaga ega
bo‘lishga erishdilar. Fanda metodologiyalarni umumiy, maxsus va empirik
darajalarga ajratish ma'lum bir ma'noda shartlidir. Chunki, ko‘pgina xususiy
yo‘nalishlar umumiylikka da'vogarlik qilsalar, fundamental tamoyillar esa empirik
tadqiqotlarga aylanadilar.

---

2.
Sosiologiya klassiklari bo‘lmish O.Kont, G. Spenser, E. Dyurkgeym
va M, Veber ta'limotlarida metodologiya muammolari muhim o‘rin egallaydi.
Lekin, sosiologiya fanining muhim bir bo‘limi sifatida uning mutodolgiyasi XX
asrning boshida shakllanadi. 
Sosiologiya metodologiyasi fundamental, maxsus va empirik tadqiqotlar
asosida vujudga keldi. Bu metodologiya an'nanviy fanlar va ular metodologiyasi
bilan o‘zaro hamkorlikda ishlab chiqilgan. Bunda falsafaning bilish nazariyasining
o‘rni beqiyosdir. Sosiologiya metodologiyasining bosh vazifasi – bu sosial
jarayonlar tadqiqot tamoyillari, shakllari va metodlarini ishlab chiqishdir.
Sosiologiya rivoji davomida bir qator metodologik yo‘nalishlar vujudga
keldi: pozitivizm, psixologizm, empirizm, neopozitivizm, fenomenologiya,
struktur funksionalizm va h.z. lar. Ularning har biri o‘z davrida umumqamrovli
metodologiya bo‘lishga da'vogarlik qildi.
Sosiologiyada umumiy metodologiya sosial voqelik mohiyati, inson
mavjudligi va madaniyat muammolari tadqiqoti ta'sirida shakllandi. Hozirgi davrda
AQShda yetakchi metodologiya sifatida funksionalizm o‘z o‘rnini saqlab
kelmoqda. 
Sosiologiyadagi jamoatchilik fikri, mehnat munosabatlari, guruh, sosial
struktura kabi tarmoq yo‘nalishlari maxsus metodologiya asosida keng tadqiq
etilyapti. Shuningdek, rollik yondoshuv, statusli tahlil, akseologik yondoshuv,
sosiometriya ham shular jumlasidandir.
Sosiometriya asoschisi Dj. Moreno o‘zining ta'limotini umumsosiologik deb
ta'kidlagan bo‘lsada, ammo sosiologiya taraqqiyoti davrlarida sosiometriya
shaxslararo munosabatni tadqiq qiladigan metod sifatida tan olindi.
Empirik tadqiqotlar ham o‘zlari uchun alohida bir metodologiyaga
erishdilar. XX asrning birinchi choragida amerikalik olilar: Dodd, Landberg va
Lazersfel'd tomonidan ishlab chiqilgan metodologik yondoshuvlar empirik
tadqiqotlarning predmeti va tushunchalari muammolarinining yechimini harakati
edi.
Xulosa qilib aytganda sosiologiya metodologiyasin umumiy, xususiy va
empirik xususiyatlarga ajratib ko‘rsatish ma'lum bir ma'noda shartlidir. Chunki,
ko‘pgina xususiy yo‘nalishlar umumiylikka da'vogarlik qilsalar, fundamental
tamoyillar esa empirik tadqiqotlarga aylanadilar.
3.
Tushuntiruvchi metodologiya umumiy qonunlarni yoki bo‘lmasa
qonun shakliga ega bo‘lgan ob'ektning hislatlarini belgilaydigan mustahkam aloqa
va munosabatlarni o‘rnatilishini nazarda tutadi. Bu metodologiya ijtimoiy
jarayonlarni qonuniyati muvofiqligini, sosial guruh va individlarning faoliyatini
tan oluvchi yo‘nalish vakillari tomonidan ishalb chiqilgan. Ushbu yo‘nalishlar
tomonidan ishlab chiqiladigan metologiyaning umumiy ko‘rinishi bo‘lib
ob'ektivizm, ya'ni voqealarni aniqlovchi ma'lum bir omilni ob'ektiv deb ajratish
namoyon bo‘ladi. Pozitivistik-naturalistik metodologiya shunday omil sifatida
jamiyatning tabiiy asoslarini, psixologik metodologiya psixologik mexanizmlarni,
struktur funksionalizm yaxlit sistemaning funksiyalarini ajratib ko‘rsatadi.
Tasvirlovchi metodologiya sosiologiyadagi bilishning boshqa asoslaridan
kelib chiqadi. Shunday asos deb, u tasvirlashga beriladigan empirik faktlarni

---

hisoblaydi. Bilishning mezoni bo‘lib ishonchli sezgilar, ma'lumotlarning to‘liq
qamrovi, qo‘llaniladigan empirik metodlarning xilma-xilligi xizmat qiladi. 
Ushbu metodologiyaning shakllanish davri G.Spenser faoliyatidan
boshlanadi deyilsa mubolag‘a bo‘lmaydi. U o‘zining “Sosiologiya asoslari” asarida
ushbu masalani keng va chuqur tahlil qiladi. Tasvirlovchi metodologiyaning asosiy
metodlari: klassifikasiyalash, guruhlash, taqqoslash, turlash va sistematashtirishdir.
4. Tushunuvchi sosiologiya asoslarini G. Zimmel, M. Veber va
fenomenologik sosiologiya vakillari ishlab chiqishgan. Ular inson faoliyatini
o‘rganishda tabiiy fanlar tadqiqotchilari foydalanadigan metodologik
tamoyillardan umuman foydalinmaslik zarurligini uqtiradilar. Chunki inson ongli
mavjudotdir. Veberning fikricha sosiologiya individlarning anglanaladigan
harakatlarini o‘rganadi. Shuning uchun u “tushunuvchi” bo‘lishi lozim.
Tadqiqotchining diqqat markazida kuzatilayotgan tashqi faktlar emas, balki
sub'ektning ichki motivlari, maqsadi va harakatlarining ma'nosi turishi kerak.
Bunday sharoitda sosiologiya madaniyat va insonning ruhi haqidagi haqiqiy fan
hisoblanadi.

---