Sun’iy intellekt tizimlari

Bilimlarni tasvirlash modellari
Maxsuliy (produktsion) koidalarining modellari
Umuman olganda, barcha bilimlarni quyidagicha bo’lishimiz mumkin:
Deklarativ bilimlar – bu biror bir tizimda o’zaro boglangan dalillardir. Xaqiqatdan ham ro’y bergan biror hodisa, voqea dalilga misol bo’la oladi.
Protsedurali bilimlar – dalillar ustida bajarilsa, amallar (algoritmlar, dasturlar, analitik o’zgarishlar, empirik qoidalar) va shu kabilarni amalga oshirish natijasida xosil bo’ladigan bilimlardir. Bilmilarning bunday bo’linishi shartli harakterga ega, chunki bilimlarni ifodalash tasvirlashning aniq modellari har xil maqsadda tasvirlashning deklarativ va protsedurali shakllarini ishlatadi.
EXMning boshlanich uch avlodida protsedurali tasvirlash yagona, u ham masalalarni echishda qo’llaniladi. EXM lar uchun DASTURlar bu bilimlarni har doim saqlovchilari bo’ladi, deklarativ bilimlar har doim toboe bilimlardir. Ekspert tizimlar sohasidagi tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bilimlarni tasvirlash uchun qo’llaniladigan maxsus qoyidalar, semantik tarmoqlar va freymlar modellari ko’rinishida ishlatiladi. Shuning uchun, bu modellarni to’laroq ko’rib chiqamiz.
1. Maxsuliy (produktsion) qoidalar 70-yillarning o’rtalariga qadar, ekspert tizimlarida bilimlarni ifodalovchi mahsulot modellari keng qo’llanildi. Bu umumiylik ekspret tizimlarini birinchi avlodiga xos edi. (masalan, dendral, mycin, ruf, r1 va boshqalar)
Maxsuliy qoidalar bilimlarni “Agar – u holda” ko’rinishda tasvirlaydi. Koidaning “Agar” qismi bir qator shartlarni ifodalaydi, bu shartlar qanoatlantirilsa, qoidaning ikkinchi yaoni “u holda” qismidagi xulosalar mazmunga ega bo’ladi. Buni quyidagi sxema misolida ko’rib chiqamiz.
Agar talabalar darsga muntazam kelib turishmasa va dars vaqtida tinglab yoki konspekt yozib turmasa va uyda muntazam shuullanmasa, u holda ular 30 soat dars qo’yib yuboradi, hamma fanlarni vaqtida o’zlashtirmayotgan bo’ladi, institutdan chetlashtirish kerak. Bilimlarni tasvirlaydigan tizimlar maxsuliy produktsion tizimlar deb nom oldi. Ekspert tizimlarining qo’llanishi bo’yicha maxsulotlarni “vaziyat harakat”, “holat echimini qabul qilish”, “jo’natish- xulosa” tarzida talqin qilish mumkin. Deduktiv xulosa tizimsi uchun o’ziga xoslik – bu “junatish-xulosa” ko’rinshda talqin qilinadi. Bu junatishlar va xulosalar – aksioma va teoremalarni, maxsulotlarni o’zi esa xulosa qoidalarni ifodalaydi.
Maxsulotlar tilining asosiy elemanti quyidagi konstruktsiyadir:
(i), Ð, Ðj ; AqB; (i) Q
Bu konstruktsiya quyidagicha ifodalanishi mumkin: “Agar R shart bajarilsa va A shart o’rinli bo’lsa, u holda V ishni qilish V maxsulotning i nomerli shartini Q shartiga o’zgartirishi kerak”. Bizning misolda, i- qoidaning tartib nomeri.
Misol tariqasida quyidagi formulani ko’ramiz.
RqR1 VV R2 VV R3 VV R4
Bunda R1 – tirsotoksikos, R2 – qandli diabet, R3- addisione kasalligini kompirsen shakli, R4 –koronar (yurak kon tanqisligining oir formasi). A- gipotersoz, V-tirsodenning 0.3 gr qabuli, Q qiymatini 0.3gr ga oshirish kerak bo’lsin. Predikat Rk (q>1) tirsoidni navbatdagi qabuliga ruxsat etishni baholaydi, chunki, kattalar uchun sutkalik norma 1 g dan oshmasligi kerak.
Kisqacha qoidalarning ishlashini ko’rib chiqamiz. Birinchi bajariladigan qoida, bu AD, chunki A ma’lumotlar bazasida joylashgan. A – MB bo’lganligi uchun D ni ? ham kiritilishi SD F qoidasining bajarilishini ta’minlaydi va Z MB kiritiladi.
Bu jarayonni quyidagicha tasvirlash mumkin, ma’lumotlar bazasida Z izlab ko’riladi, agarda Z bo’lmasa, u holda Z ni qoidalar ichida Z keltirib chiqaradigan qoidani aniqlaydi (yaoni strelkadan o’ng tomonda turgan Z ni izlaydi). Bizning misolimizda bu FB  Z qoidasi. Z aniqlash uchun avval F va B aniqlanishi kerak ekanligini tizim o’ziga aniqlab oladi. Z qadamda tizim F vaqtni aniqlashga kirishadi. Avval F ni maolumotlar bazasidan ko’rib chiqadi, topolmagan qoidalar F chiqarib beradigan qoidani aniqlaydi (yaoni, strelkani o’ng tomonida F turadigan qoidani).
Bu SD F ni beradi va oldin S va D faktlarni aniqlash kerakligi haqida xulosa chiqaradi.
3-5- qadamlarda tizim MB da S ni topadi va D ni topish uchun avval