Suv resurslarini boshqarish

Sanoatda suv ta‟minoti tizimi 
Sanoat suv ta‟minoti tizimlari quyidagilarga bo„linadi: 
A) to„g„ri oqimli; 
B) aylanma; 

---

55 
V) takroriy; 
G) kombinatsiyalashgan. 
U yoki bu sxemadan foydalanish suv resurslarining tanqisligaga, iqtisodiy va 
ekologik talablarga bog„liqdir. Suvdan foydalanishni tashkil etishda eng oddiy usul 
bu – to„g„ri oqimli sxemadan foydalanish hisoblanadi. 
оt
qm
t
W
W
W
W
t
– suv iste‟molining to„liq xajmi, 
W
qm.
– qaytmas suv iste‟molining xajmi, 
W
ot.
– tashlangan oqova suvlar xajmi 
Suvdan foydalanishning to„g„ri oqimli sxemasidan foydalanilganda suv 
manbadan olinib, korxonaga beriladi va ishlatiga oqava suvlari zaruriy tozalash 
jarayonlaridan so„ng suv havzalari va daryo oqimlariga tashlanadi. Bunday tizim suv 
resursi etarlicha bo„lgan sharoitda yoki suvdan kam foydalanilganda va uni 
ifloslantirilmagan holatlarda qo„llaniladi. Suvdan foydalanish hajmi katta bo„lganda, 
suv tanqis sharoitlarda yoki suvdan foydalanish jarayonida uni ifloslantirilgan 
holatlarda - aylanma (oborot) suv ta‟minoti tizimidan foydalaniladi. Bu sxemada 
qayta ishlangan suvlar, tozalanish va sovitilish jarayonlaridan o„tgandan keyin, ishlab 
chiqarish sikliga qayta jo„natiladi. Yo„qotishlarni qoplash maqsadida tizimga mos 
miqdorda toza suvdan qo„shib boriladi. 
ayn
оt
qm
t
W
W
W
W
;
оs
qm
yin.
to'
W
W
W
Agar suv sovitishga ishlatiladigan bo„lsa, unda aylanma suv ta‟minoti tizimi 
ikkiga ajratiladi, ya‟ni ochiq va yopiq tizimlarga. Ochiq tizimda suv gradirnyada 
(issiq suvni sovutadigan minorasimon qurilma), ochiq xavoda sovutiladi. YOpiq 
tizimda aylanma suvlar xavo bilan aloqaga kiritmasdan maxsus qurilmalarda va 
muzlatgich stansiyalarda sovutiladi. 

---

56 
Agar aylanma suv ifloslangan bo„lsa unda tozalash inshootlarida tozalash 
ishlari olib boriladi.
Ob‟ektlar suv olish manbasidan uzoqda joylashgan xolatlar aylanma suv 
ta‟minotidan foydalanish yuqori iqtisodiy natijalar beradi. Bunday tizimlar suv kam 
mintaqalarda ko„proq qo„llaniladi.
Takroriy suv ta‟minoti tizimi bo„yicha olingan suv bir sexda texnologik 
operatsiyalar tugatilgandan keyin o„sha joyning o„zida xech qanday qo„shimcha 
tozalashlarsiz boshqa sexga yuboriladi. Bu jarayon bir nechta sexlarda takrorlanishi 
mumkin. Barcha sexlardan o„tgan suv so„ng tozalash inshootiga yuboriladi. 
Ko„pchilik g„arbiy Evropa mamlakatlarida bunday takrorlanish 10-14 martani tashkil 
etadi. 
Tozalangan suv to„pon, shlak va kullarni gidravlik usul bilan chiqarish uchun 
(gidrokulchiqarish)larda ishlatiladi. Boshqa bir xolatlarda, ishlatilgan issiq suvlarni 
yashash joylarni, issiqxonalarni isitishda ishlatiladi. Issiqlik energostansiyalaridan 
chiqqan suvlar ayrim hollarda – sug„orishda va baliqchilikda ham ishlatiladi. 
Texnologik jarayonlarda ko„p marotaba ishlatilgan suvlar shunchalik ifloslanadiki, 
uni boshqa maqsadda qayta ishlatishdan oldin lokal tozalash talab etiladi.
Bunda tizim quyidagicha ko„rinishga ega bo„ladi 
оt
qm2
qm1
yn.
to'
W
W
W
W
Kombinatsiyalangan tizim suv ta‟minoti tizimlari ichida eng istiqbollisi 
xisoblanadi.
оt
qm2
qm1
yn.
to'
W
W
W
W
ayl
оt
qm
la
to'
W
W
W
W

---

57 
Suv xo„jaligi va umuman jamiyatning kelajakdagi taraqqiyoti aylanma, 
takroriy va kombinatsiyalashgan suv ta‟minoti tizimlariga bog„liqdir. Bunda tozalash 
va sovutish lokal tizimlari talab etiladi. Ya‟ni oqava suvlarni tashqariga chiqarib 
tashlanmay shu joyning o„zida tozalab qayta ishlatish yo„lga qo„yiladi. Oqava 
suvlarni tashqariga chiqarish faqatgina uni qayta ishlatish imkoni bo„lmaydigan yoki 
kimyoviy ishlov berish zarur bo„lgan hollardagina amalga oshiriladi.
Bu tizimlar bo„yicha kerak bo„ladigan suv xajmini aniqlashda quyidagi 
ko„rsatgichlardan foydalaniladi. Umumiy suv iste‟moli xajmi W
t
korxonaning suvga 
bo„lgan umumiy talabini bildiradi.
ayn
yn
to'
t
W
W
W
, ya‟ni, qaytmas suv 
iste‟moli hisobiga tizimni to„yintirish uchun beriladigan va aylanma suvlar miqdori 
summasi. 
W
to„yintirish
, ya‟ni, doimiy berib turiladigan toza suv xajmi – bu qaytmas suv 
iste‟moli xajmlari W
qm
va chiqarib tashlanadigan oqava suvlar xajmlari – W
ot 
yig„indisidan iborat bo„ladi. 
ayn
qm
suv)
(toza
yn.
to'
W
W
W
W
ayl
– aylanma suv xajmi – bu bir necha marotaba suv ta‟minoti tizimida aylantirilib 
ishlatilgan suvlar xajmi
W
qm
– korxonadagi qaytmas suv iste‟moli
Qaytmas suv iste‟moli quyidagilar xisobiga shakllanadi: 
1) maxsulot va chiqindilar tarkibiga kiradigan suvlar xajmi; 
2) suv iste‟moli va suv ta‟minoti tizimlaridan yo„qotilgan suvlar xajmi; 
3) ishlab chiqarish jarayonida yo„qotilgan suvlar xajmi (tozalash va sovutish); 
4) tozalanishi murakkab yoki tozalanishi iqtisodiy samara bermaydigan, 
ifloslangan oqova suvlar xajmi. Bunday suvlar qaynatib bug„latib, yoqib yoki 
chuqur yer osti izolyasiyalgan gorizontlariga ko„mish yo„li bilan bartaraf 
etiladi. 

---

58 
Sanoatda qaytmas suv iste‟moli xajmi, suvni qay maqsadda ishlatilishi, suv 
ta‟minoti tizimlari va ishlab chiqarilgan maxsulot birligiga ketgan solishtirma suv 
sarfiga bog„liq bo„ladi. Ular suv ta‟minoti aylanma tizimida umumiy suv sarfining 2 
% atrofida o„zgarib turadi. 
Ishlab chiqarishning turiga qarab qaytmas suv sarflarining miqdori turlicha 
bo„lishi va o„zaro katta farqlanishi mumkin. Neft olishda suv bir qatlamdan olinib 
neft mavjud qatlamlarga yuboriladi, va o„sha qatlamlarda suv yo„q bo„lib ketadi. 
Neftni qayta ishlash sanoatida 50%ga yaqin toza suv yo„qotiladi. Qaytmas suv 
sarflarining 75% ga yaqini maxsulotlar tarkibida bo„ladi, ya‟ni bu yo„qotishlarning bu 
qismini foydali yo„qotishlar desak bo„ladi. 
Eng kam sarf – issiqlik energetikasi stansiyalarida bo„lib, u sovutish uchun 
olingan suvning bir foizinigina tashkil etadi. To„g„ri oqimli tizimlarda qaytmas suv 
sarflari aylanma suv ta‟minoti tizimlariga qaraganda yana ham kamroq miqdorni 
tashkil qiladi, chunki bunday tizimlarda aylanma tizimlarga nisbatan bug„lanish, 
filtratsiya xisobiga qo„shimcha sarflar xosil bo„ladi.
W
ot
– bu oqova suvlar tashlanmasi xajmi. Uning xajmi suv ta‟minoti sxemasiga 
bog„liq. To„g„ri oqimli tizimlarda maksimal darajada va bir xil bo„ladi.
qm
t
оt
W
W
W
Oqavalarni aralashtirishda, tozalangan sanoat oqava suvlarini daryo yoki suv 
omborlari suvlari bilan aralashtirladi. Tozalangan sanoat oqava suvlarini aralashtirish 
uchun soxasiga va iqtisodiy tumaniga qarab ularning hajmiga nisbatan 8-10 marotaba 
ko„proq toza suv talab etiladi.
Aylanma suv ta‟minoti tizimida tashlanma oqava suvlar xajmi kamroq. Ular 
quyidagicha shakllanadi: 
1) 
“Puflash” (xavo oqimi bilan tozalash) tizimlarida, ya‟ni, suvdagi tuz 
balansida “oshish” kuzatilgan suvni tozalash; 
2) 
Maqsadsiz yoki qayta ishlatib bo„lmaydigan suvlar.

---

59 
Aylanma suv ta‟minoti tizimidagiga nisbatan toza suv iste‟moli to„g„ri oqimli 
tizimda ko„proq bo„ladi. Masalan 1 t po„lat ishlab chiqarish uchun aylanma suv 
ta‟minoti tizimga, to„g„ri oqimli tizimga nisbatan 10 marotaba kam suv talab etiladi, 
Xuddiy shunday kauchuk ishlab chiqarishga 12 marotaba, mis ishlab chiqarishga 20 
marotaba kam suv talab qilinadi. 
Takroriy suv ta‟minoti sxemasi oqava suv chiqarish tizimining oxirgi tarkibiy 
qismini o„z ichiga oladi. Bunda W
ot
kam bo„lgani sayin, tarkibiy qismlar shuncha 
ko„payadi. Ba‟zi xollarda oqova suvlari umuman bo„lmasligi xam mumkin, ya‟ni 
oxirgi jarayonlarda oqava suvlar yo„qolish mumkin. Neft qazib olishda yer osti 
qatlamlari orasiga yuboriladigan oqavalar bunga misol bo„lishi mumkin.
Umuman, ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirishda oqova suvlar 
sarfi kamaytirilishi kerak.
Aylanma, takroriy va kombinatsiyalashgan suv ta‟minoti tizimlaridagi 
yo„qotishlar to„g„ri oqimli tizimlarga nisbatan W
qm
ko„p, W
ot
lekin oqovalar xajmi 
kam. 
Sanoat suv ta‟minoti tizimlari samaradorligi va ularning texnik rivojlanishi 
aylanma suv tami‟noti koeffitsientlari K
ayl
va suvdan foydalanish takrorlanishi– “