Суюн каримов ўзбек тили функционал стилистикаси

3>й, қ>г, а>о товушларининг ўзаро ўрин алмашишлари ёки бири ўрнида иккинчисининг ишлатилиши, товушларнинг сўз ўртасига қўшилиши ёки тушириб қолдирилиши каби ҳолатларнинг мумтоз поэзиямизда ва бугунги шеъриятда ҳам фаол бўлиб келаётганлигининг сабаблари ҳам ана шунда. Гарчи уларнинг қўлланилиши адабий орфоэпик ва орфографик ўлчовларга мос келмайди деб ҳисобланса-да, бу бирликлар аллақачон БУ орқали стилистик меъёр доирасига киргандир.
Бадиий услубнинг лексик-фразеологик хусусиятлари. Сўзларнинг денотатив маъно билан бир қаторда коннотатив маъноларга ҳам эгалиги уларнинг функционал ва экспрессив- эмоционал чегараланишларни келтириб чиқаради. «Функционал норматив сўзлар» (Э. Бегматов), деб номланувчи умумистеъмолдаги бирликлар қўлланиш частотасининг
'^;я Бундай фонетик киёфага кирган сўзларнинг ишлатилишини Э.Бегматов поэтик аньананинг таъсири деб изохдайди. Қаранг: Узбек тили лексикологияси, - Тошкент, 1981, 189-6.
фаоллиги, барча ФУлар учун баб-баравар хизмат қилиши билан тилимиздаги бошқа лексик гуруҳлардан ажралиб туради.
Лексик бирликлар орасида шундай элементлар мавжудки,, улар бадиий-эстетик вазифани бажаришга бошқа бирликларга қараганда кўпроқ хизмат қилади. «ЎТИЛ»даги айрим элементлар бу фикрни тўла тасдиқлайди. Масалан, унда «поэтизмлар» белгиси билан қуйидаги сўзлар берилган: абру, армугон, базмаро, балқимоқ, баҳористон, бода, бўстон, гавҳарафшон, гирён, гулбаҳор, гулистон, гулрў, гулшан, дебоча, дурафшон, жаҳонбахш, жондош, жўшмоқ, жўшқин, куйламоқ, либос, ] лолагун, лўливаш, майгун, мардонавор, мастона, маҳваш, маҳпора, мовий, мужда, найлайин, нашъа, нетай, отаитанмоқ, оташқалб, паймона ва бошқалар.⁷⁰ Агар бу қаторга кт. ва эск.кт. белгилари билан ажратилган сўзларни ҳам киритсак ! (киритишимиз керак, албатта), улар тилимизда салмоқли ўринни ташкил қилади.
Эмоционал-экспрессив маъно оттенкасини ифода этиш асосий ўлчов саналадиган БУга хос чегараланганлик ана шу тарзда намоён бўлади. Бир нарса ёки воқеа-ҳодисани англатувчи тушунчанинг тилда бир неча хил ифодаси мавжуд бўлиши бундай чегараланиш, бошқача айтганда, қамров ва танлаш доирасини яна ҳам кенгайтиради. Шунинг натижаси ўлароқ, тилимизда юзага келган поэтик лексика ҳамда китобий лексика деб аталувчи гурухдаги сўзларнинг аксарият қисми БУнинг ФУлар орасида ўз қиёфасига эга бўлишида асосий пойдевор бўлади.
Тилимиздаги сўзлар семантик структураси, шакл ва маъно муносабати, тарихийлиги ҳамда истеъмол даражасининг қамровига кўра маълум лингвистик ҳодисаларни келтириб чиқаради. Полисемантизм, синоним, пароним, омоним, антоним, неологизм, историзм, архаизм, жаргонлар сингари бир қатор гуруҳлар пайдо бўладики, уларнинг БУдаги ўрни тўғрисида сўз юритмаслик мазкур услубда лексик бирликларнинг иштироки тўгрисидаги тасаввуримизни камбағаллаштиради.
Полисемантик сўзлар нутқ жараёнида кенг имкониятларини намойиш қила олувчи лингвистик восита саналади. Биз учун ҳам уларнинг кўпчилигидаги маъноларнинг кенг ва турли-туман
|каилиги эътиборга моликдир.⁷¹ Тилимиздаги бир, бош сўзлари ииглатган маънолар кўламини эслашнинг ўзи кифоя.⁷² Ана шу миъноларнинг деярлик ҳаммасига бадиий адабиёт тилида дуч Келишимиз мумкин: Ҳукмингизга бўйсундирамиз... Ўз бошларинг қайда? -Бошимиз сизнинг кўлингиздадир давлатпапоҳ... (О.Ёқубов).
Сўзларни кўчма маъноларда қўллаш БУнинг муҳим хусусиятларидан биридир. Матнда сўз семантикасининг ўчгариши, кенгайиши, кўп аспектли бўлиши ва, ҳатто, луғатларда қайд этилмаган маънолар касб этиши мазкур услуб учун қонуният саналади.