T atamuratova, X. Ergasheva, M. Qurbonov mutaxassislik

Ma'ruza mash ulotining turlari

Maxsus fanlami qitishda ma'ruza mash ulotining quyidagi turlari keng q llaniladi:
Ma'ruza-monolog. Bunda materialni qituvchi bayon qiladi, auditoriya esa passiv tinglovchi hisoblanadi (bu usulning samaradorligi past b lib, butun ma'ruza davomida auditoriya e'tiborini kerakli darajada deyarli ushlab turib b lmaydi, bundan tashqari ma'ruzachi talabaning e'tibori va «fahmlash kuni» haqida chuqur tasavvurga ega b lmaydi).
Ma'ruza-dialog. Bilim olishning odatdagi passiv shaklini qituvchining auditoriya bilan savol-javob orqali munosabat rnatishi tufayli faol shakliga aylantirishiga imkon beradi.
Ma'ruzachi tinglovchini tkaziladigan tahlillariga jalb qiladi, ular bilan birgalikda rganiladigan hodisaning yuzaga kelish sharoitlari hamda zaro bo liqligini aniqlaydi. Materialni bunday shaklda bayon qilish ylab muhokama qilishga imkon beradi.
Muammoli ma'ruza. Bunda talabalarga asl mohiyat ochib berilmaydi, balki ularning oldiga ma'lum muammo q yiladi va yechish taklif qilinadi, qituvchi esa uni yechishga y l-y riq k rsatib turadi. Ma'ruzaning bunday turi asosan don va nondagi nuqson va kasalliklar kabi mavzularni rganishda samaralidir. Masalan, qituvchi muammoni quyidagi tarzda q yadi: non zavodidan hajmi kichik, ustki korkasi yassi b lgan tayyor mahsulot chiqayapti. Nonning bunday nuqsonli b lishiga sabab nima? Tinglovchilarga zlarida mavjud b lgan ma'lumotlar asosida holatni tahlil qilish, xulosalarini asoslash va mazkur muammoni yechishning ilmiy
asoslangan y llarini taklif qilish tavsiya etiladi.
Ma'ruzaning yana shunday turi mavjud b lib, materialni uzatish konsentrik tavsifga ega va bunda avval olingan holat takrorlanishi, rivojlanishi, chuqurlashuvi, yangi qismlarga ajratilishi lozim. Biroq texnik ma'ruzalar qishda materialni tushuntirishning bunday shakli
qitishda z rnini topmadi.


65
mmmmMmmmmmmmiiimmmmmmm^^mmmmmimmmmmmmmmmi^M

Ma'ruza mash ulotining tarkibi

Ma'ruza tarkibi didaktik maqsadlar uchun aniqlanadi. Ma'ruzaning tashkil qiluvchi qism (bosqich)lari zaro mustahkam bo langan va bir-birini izohlaydi.
Maxsus fanlardan ma'ruza qish quyidagi bosqichda amalga oshiriladi:

• 
  ma'ruza mavzusi va maqsadini ma'lum qilish;
  
• 
  tilgan mavzuni takrorlash va yangi bilimlar qabul qilishga tayyorlash;
  
• 
  yahgi mavzuni ma'lum qilish, uni talabalar idrok etishi va birlamchi anglashi;
  
• 
  ma'ruza mavzusi b yicha mustaqil tayyorlanish uchun topshiriq;
  
• 
  ma'ruza mash ulotini yakunlash.
  

Yuqorida sanab tilgan bosqichlarning qisqacha tavsifi haqida t xtalib tamiz.
Ma'ruza mavzusi va maqsadini ma'Ium qilish. K rib chiqiladigan ma'ruza mash ulotida uning maqsadi savol k rinishida ma'lum qilinadi. Oldingi mash ulotlarda tilganlarni takrorlash va yangi bilimlarni idrok etishga tayyorlash ilgari zlashtirilgan bilimlar bilan yangi mavzuni bo laydi hamda oldingi mash ulotlarni mustahkamlashga yordam beradi. Takrorlash qoidaga binoan auditoriya bilan frontal ish k rinishida tadi. Bu bosqich k p hollarda talabalar bilan savol-javobni ziga biriktiradi.
Maxsus fanlardan ma'ruza qiganda talabalarni yangi mavzuni qabul qilishga tayyorlash shu mavzuni yaxshi zlashtirishga yordam beradigan bilimlarni qayta yodga olish y li bilan amalga oshiriladi. Masalan, «Xomashyoni qabul qilish, saqlash va ishlab chiqarishga tayyorlash» mavzusini rganganda asosan q shimcha xomashyoning xossalari haqidagi mavzularni takrorlash lozim, chunki bu nima uchun xomashyoni saqlashda u yoki bu sharoit zarur
ekanligini yaxshi tushunishga imkon beradi.
Yangi materialni ma'lum qilish, uni talabalar idrok etishi va anglashi.
Bu yerda ma'lum turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi texnologik jarayonning navbatdagi bosqichi k rib chiqiladi, mos uskunalar
rganiladi va talabalar yangi ma'lumotlarni oladilar.
66
Ushbu bosqichda tushuntirish qituvchi maqsadga muvofiq deb topgan usulda olib boriladi. Bu bayon qilish usulida kuzatuvlar, namoyish qilish va evristik suhbat bilan uy un holda texnik vositalarni t ri tanlash hamda ulardan mohirona foydalana bilish zarur.
qituvchi yangi mavzuni tushuntirayotganida ma'ruzaning yechimli holatlariga talabalarning diqqatini takrorlash yoki «e'tibor qilinglar», «alohida ta'kidlash lozim» kabi ifodalarni q llagan holda jalb qilishi lozim.
Ma'ruza mavzusi b yicha mustaqil tayyorlanish uchun topshiriqni doimo mash ulot oxirida berish maqsadga muvofiq, biroq buni avvalroq ham amalga oshirish mumkin. Mustaqil tayyorlanish uchun beriladigan topshiriq barcha talabalarga mustaqil tayyorlanishlari uchun qulay b lishi lozim. Bu talablarni talabalarni tabaqaga ajratib yoki yakka holda yondashuvni amalga oshirganda bajarish mumkin.
Zarur b lganda topshiriqning asosiy holatlari b yicha q shimcha tushuntirishlar tkaziladi.