T. C. Erciyes üNİversitesi sosyal b

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
545
Şems-i Tebrizî, Makalât (Konuşmalar), Çev.: Mehmet Nuri Gençosman, MEB Yay.,İstanbul 
1974, s. 86

---

113 
 
 
 
 
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 
 
MATURÎDÎ’DE İRADE HÜRRİYETİ 
 
A- MATURÎDÎ’DE İNSAN İRADESİNİN HÜRRİYETİ
1- İNSAN İRADESİNİN TANIMI
Maturîdî, bugünkü anlamda rasyonel bakış açısıyla, insan iradesini (ilâhî 
iradeyi yok saymak veya tek fail saymak noktasından hareket ederek izah eden) 
Mutezile ve Cebriyye kelamcılarına nazaran mutedil bir şekilde izah etmiştir. Bunu 
yaparken insanın sorumluluğunu tespit edip, imkân ve sınırlarını ilâhî iradeyle 
birlikte düşünmüştür. Ona göre insan tabiatı doğruyu bulma istidadına sahiptir, fakat 
bu kabiliyeti ona veren de Allah’tır. Yine herkes, kendi istek ve arzusu ile 
gerçekleşen fiilinin, güzellik-çirkinlik, lezzet-elem, sevgi-nefret açısından bazen 
kendi arzusunun dışında gerçekleştiğini kolayca bilir. Bu da kula ait fiilin oluşum 
halinde başka bir iradenin bulunduğuna delildir.
546
Dolayısıyla, insan iradesi ne salt 
anlamda tek başınadır, ne de tamamen ilâhî iradenin tahakkümü altındadır. İlâhî 
iradenin insan iradesiyle ilişkisini Maturîdî’ye göre incelemeden önce, O’nun irade 
kavramına yaklaşımını sunmak istiyoruz.
İ
rade kavramını 1- Temenni, 2- Emretme ve çağrıda bulunma, 3- Rıza 
gösterip kabul etme, 4- Başkasının hâkimiyet ve baskısı altında bulunmama, 
planladığı fiili hiçbir engelle karşılaşmadan gerçekleştirme ve yanılgıya düşmeme, 
olarak dört ayrı anlamda kullanan Maturîdî, ilk üç anlamı kula, dördüncü anlamı ise 
546
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, Çev.: Bekir Topaloğlu, İSAM Yay., Ankara 2005, s. 373 

---

114 
Allah’a izafe etmektedir.
547
Ona göre ilâhî fiillerin hür seçimle gerçekleştiğinin 
delili yaratıkların farklı mahiyetlerde varlık bulması, hikmete bağlı olması ve 
Allah’ın birliğine kılavuzluk etmesidir.
548
Allah için dünülüdüğünde, irade, “bir 
ş
eyin zamanında var olmasını ihtiyar etmek”tir. Tanımda geçen ihtiyar kelimesi de 
“muhtelif alternatiflerinden birini tercih demek”tir.
549
Bu çerçevede irade ve ihtiyar 
Maturîdî açısından aynı anlama gelen iki ayrı kelimedir, belirleyici vasfı da tercih 
etme hürriyetidir.
550
Diğer kelamcılar gibi,
551
irade ve meşîet kavramlarını aynı anlamda 
kullanan
552
Maturîdî’ye göre; kulda görülen her fiilde irade bulunur. Çünkü irade 
her gerçek failde bulunan bir vasıftır.
553
Tevilât’ında “kesb” kelimesi yerine 
“ihtiyar” kelimesini zikreden
554
Maturîdî’ye göre kul, fiilini hür seçimle (Allah 
tarafından sevkedici ve zorlayıcı bir etki olmaksızın) gerçekleştirir ve tercih hakkı 
sabittir.
555
Buna göre insan iradesi; “neyi yapıp yapmayacağını tercih etme 
kabiliyeti”dir. Allah, bir davranışı diğerine “tercih etme”yi insan tabiatının doğal 
özelliği kılmış
556
ve tutum ve davranışlara bağlı sonuçların istenen veya sakınılan 
547
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd s. 367, 375. Bekir Topaloğlu, “Maturidî’de Kaza ve Kader”, İmam 
Maturidi ve Maturidîlik, Haz.: Sönmez Kutlu, Kitabiyat, Ankara 2003, s. 194
548
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd,, s. 77 
549
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd,, s. 366 
550
Maturîdî, Tevilât, Tahkik.: Bekir Topaloğlu,Mizan Yayınları, İstanbul 2010, c. 5, s. 53 
551
Kerramiyye hariç diğer kelamcılar meşîet ve irade kavramı arasında fark görmezler, Ebu’l-Muîn, 
Nesefî, Tabsıratü’l-Edille, Tenkildi neşir: Hüseyin Atay, DİB Yay., Ankara 1993, c.1, s. 492 
“Ehl-i sünnete göre meşîet ile irâde arasında fark yoktur.
Bu görüşümüzün doğruluğunu gösteren delil 
ise bütün müslümanların kabule şâyân gördüğü şu hadîs-i şerîfin lâfzıdır: “Allah'ın dilediği olur, 
dilemediği de olmaz”. Allah, bütün kâfirlerin imanını dilediği halde bu, gerçekleşmemiş, dilemediği 
küfürleri ise tahakkuk etmiştir. O halde muarızın iddiası ümmetin ittifakıyla bâtıldır.” Nureddin 
Sabunî, Maturîdiyye Akaidi, Terc.: Bekir Topaloğlu, DİB Yay., 8. Baskı, Ankara 2005, s. 145.
“Bize göre (yani kelamcıların ekseriyetnie göre) irade ile meşiyet, aynı manaya gelen bir şeyden 
ibarettir.” Taftazânî, Şerhü’l-Akaid, s. 193
552
Maturîdî, Tevilât, c. 1, s. 65.
553
Maturîdî, Tevilât, c. 3, s. 171-172 c. 6, s. 268. Yeprem, İrade Hürriyeti ve İmam Matürîdî, s. 276. 
Sönmez Kutlu, İmam Maturidi ve Maturidilik, Kitabiyat, Ekim 2003, s. 45-46
554
Maturîdî, Tevilât, c. 5, s. 53, c. 8, s. 186, c. 11, s. 276 vd.
“İmam el-Matüridi’nin kulların fiillerindeki sorumluluğunu onların “kesbine” bağladığını gösteren 
ifadeleri de vardır. Ne var ki sorumluluğun temellendirilmesinde aynı kelimeyi, “kesb” formülünü 
kullanan Eş’ari’de kesb, ne olduğu tam anlaşılamamakla birlikte kesinlikle, fiilden önce bulunmayan 
ve sadece fiilin bir şıkkı için, fiile birlikte yaratılan kudretin makdura taalluk etmesi manasında 
kullanıldığı halde, Matüridi’de bu kelime “ihtiyar” “kasıd” manasındadır. Ve fiilden önce de 
bulunması mümkündür.” Yeprem, İrade Hürriyeti ve İmam Maturîdî, s. 308
555
Maturîdî, Kitabü’t- Tevhîd, s. 310 
556
“Allah Teâlâ insan türünü dünya lezzetlerine meyleden bir karakterde yaratmıştır. Beşerî karakter 
kişiyi bu lezzetlere davet eder ve onları kendi gözüne cazip gösterir, çünkü insanın yapısına 

---

115 
çeşitten olduğunu açıklığa kavuşturmak istemiştir.
557
Bu da Allah tarafından 
sorumluluk yüklenen ve mükellefiyetleri bulunan insan iradesinin, en temel unsuru 
olan “tercih etme” özelliğini ortaya koymaktadır.
İ
nsan, bir işe yönelip o işe azmettiğinde, Allah’ın o fiili yarattığını ifade 
eden
558
Maturîdî’nin düşünce sisteminde temel nokta; kula (ceza veya mükâfat 
vermek için) tanınan cüz’î irade serbestiyetidir
559
ve cüz’î irade, irade kuvvetinin bir 
işe yönelmesi demektir ki, kasd, tercih ve ihtiyar sözleriyle de ifade edilir.
560
İnsanın 
eylemleri, ona verilen bu gücün ve yaratılmamış olan cüz’î iradesinin sonucudur.
561
Bu özelliği (cüz’î iradesinin varlığı) ile insan mükellef bir varlık olma vasfını 
kazanmaktadır.
562