T. C. KÜLTÜr ve turizm bakanliği tüRKİye küLTÜr portali projesi

 
Kaynak: 
 
O.Eravşar, Tokat Tarihi Su Yapıları (Hamamlar), İstanbul. 2004 
 
S.Eyice, "İznik'de Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme", İÜEF 
Tarih Dergisi, XI, İstanbul. 1960, s. 99-120 
 
G.Öney, Beylikler Devri Sanatı, XIV.-XV.Yüzyıl (1300-1453), Ankara. 1989 
 
 
 

 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir.
 
Kaynağı Hazırlayan 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç.Dr.Z.Kenan BİLİCİ 
Prof.Dr. Kıymet GİRAY     Prof.Dr. Hale KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
T.C.  
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
SANAT TARİHİ 
ANADOLU’DA BEYLİKLER ÇAĞI SANAT VE  
KÜLTÜR ORTAMI 
MİMARİ BEZEME VE EL SANATLARI
   
 
 
 
 
 
Doç.Dr. Z.Kenan BİLİCİ 
 
 
 
 
ARALIK- 2009 
ANKARA 
 
 
 
 
 
 

 
 
4.5. Mimari Bezeme Ve El Sanatları
   
 
Anahtar Kelimeler: Beylikler, bezeme, ahşap, alçı, çini, halıcılık 
 
Anadolu  Beylikler  çağı  mimarlığında,  taş  süslemeciliğinin,  Selçuklu  çağında  olduğu  gibi, 
belirli  yapı  elemanlarına  bağlı  kaldığı  bilinir.  Bezemede  en  önemli  yapı  öğesi  yine  taçkapı 
olmakla birlikte, Batı Anadolu’da, Selçuk’ta (Efes) Aydınoğlu İsa Bey tarafından 14.yüzyılın 
ikinci yarısında yaptırılan caminin mermer kaplamalı iki katlı cephe tasarımı, Beylikler çağı 
için  önemli  bir  yenilik  olarak  belirmektedir.  Dikkat  çekici  bir  ayrıntı  da,  Selçuklu  çağının 
anlam  yoğunluğu  taşıyan  figürlü  bezemelerinin,  Beylikler  çağında  giderek  ortadan 
kalkmasıdır. 
 
 
Beylikler  çağı  mimarlığında,  özellikle  14.yüzyılda,  Selçuklu  geleneğine  bağlı  bir  dizi  ahşap 
cami  inşa  edildiği  gibi,  tamamen  çakma  ve  yapıştırma,  hakiki  ya  da  taklit  kündekârî 
tekniklerinde  yapılmış;  hattâ, Manisa Ulu Camii  minberinin  yan aynalıklarında olduğu  gibi, 
kavisli  çıta  uygulamalarının  da  görüldüğü  minber  ve  kapı  kanatları  gibi  gelişmiş  ahşap 
örnekleri  de  bulunmaktadır.  Çağın  diğer  örnekleri  arasında,  14.yüzyılda  özellikle  Orta 
Anadolu’da  Konya,  Ermenek,  Akşehir  ve  Ankara  gibi  ahşap  atelyeleriyle  ünlenmiş  Ortaçağ 
merkezlerinde düz satıhlı ya da oluklu oyma, ayrıca kakma ve tarsi tekniklerinde minber, kapı 
kanadı, mihrap ya da sandukalar üretilmiş olunduğu anlaşılmaktadır.  
 
Mimaride,  alçı  malzemenin  de  kullanıldığını  gösteren  örnekler,  ağırlıklı  olarak  Orta  ve 
Kuzey-Batı  Anadolu’daki  Karamanoğulları  ve  Candaroğlu  döneminden  kalma  camilerin 
mihraplarında toplanmıştır.  Dikkat çekici bir eser, Karakoyunlu politik egemenlik alanında, 
14.yüzyılın  sonlarına  ait  Van  Ulu  Camii’nin  mihrap  ve  duvarlarındaki  rölyefli  renkli  alçı 
kaplamalardır.  Yüzey  bezemesi  olarak  kalıplama  ya  da  oyma  tekniklerinin  uygulandığı  alçı 
duvar  kaplamalarının  en  dikkat  çekici  örneklerine  ise  14-15.yüzyılllardan  kalma  zaviye, 
imaret  ya  da  türbe  gibi  sınırlı  birkaç  yapıda  rastlanmaktadır.  Diğer  taraftan,  Kastamonu-
Kasabaköy’deki  14.yüzyılın  ortalarından  kalma  bir  Candaroğlu  eseri  olan  Mahmud  Bey 
Camii’nin  alçı  pervazlı  pencereleri  de,  Beylikler  çağından  günümüze  ulaşabilen  ender 
örneklerden biri olarak hatırlanabilir.  
 
Dönemin çini üretimine ilişkin bilgiler sınırlıdır. Selçuklu çağındaki yoğun çini kullanımının 
aksine,  14.yüzyıl  Anadolusu’nda  bir  duraklama  ve  azalma  görülür.  Eşrefoğlu,  Aydınoğlu, 
Karamanoğlu,  Germiyanoğlu  ve  kimi  İlhanlı  yapılarındaki  sırlı  tuğla  ve  çini  mozaik 
uygulamalar,  Selçuklu çini geleneğinin sınırlı ölçüde yaşatıldığını ortaya koymaktadır. 
 
Beylikler  çağının  halıcılığına  ilişkin  bilgilerimiz,  Avrupalı  ressamların  tablolarındaki 
görünümlerden ibarettir. En  yaygın  halı türünün, çokgen düzenlemeler içinde stilize hayvan 
figürleriyle  bezeli  olanlar  olduğu  anlaşılıyor.  14.yüzyıl  Avrupa  tablo  ve  duvar  resimlerinde 
karşılaşılan  bu  tür  hayvan  figürlü  halılardan  kalan  örnekler  15.yüzyıla  aittirler.  Bunların 
14.yüzyılın tablo ve duvar resimlerine konu olması, Anadolu’da bir önceki yüzyılda dokunup 
ihraç  edildiklerini  akla  getirmektedir.  15.yüzyılın  ikinci  yarısında  hayvan  figürlü  halılar, 
yerlerini geometrik desenli halılara bırakırlar. 
 
 
Kaynak: 
O.Aslanapa, Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İstanbul.1987 

 
 
 
R.Bozer, “Ahşap Sanatı”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, Cilt 2,  
Ed.:A.U.Peker-Z.K.Bilici, Ankara.2006, s.533-541 
  
A.Karaçağ,“Alçı  Sanatı”,  Anadolu  Selçukluları  ve  Beylikler  Dönemi  Uygarlığı,  Cilt  2, 
Ed.:A.U.Peker-Z.K.Bilici, Ankara.2006, s.493-505 
 
G.Öney, Türk Çini Sanatı, İstanbul.1976 
 
Ş.Yetkin, Türk Halı Sanatı, Ankara. 1974 
 
Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı, Haz:O.Aslanapa, İstanbul. 1977 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir. 
Kaynağı Hazırlayan/ 
Emeği Geçen 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç.Dr. Z.Kenan BİLİCİ 
 
Prof.Dr. Kıymet Giray       
Prof. Dr. H. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
T.C.  
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
SANAT TARİHİ 
OSMANLI ÇAĞI’NDA ANADOLU
 
ERKEN DÖNEMİN FİZİKSEL ÇEVRESİ VE KENTLER
 
 
 
 
 
 
 
 
Doç. Dr. Z. Kenan BİLİCİ 
 
 
 
 
 
ARALIK - 2009 
ANKARA

 
 
 
5.1. Erken Dönemin Fiziksel Çevresi Ve Kentler 
 
Anahtar Kelimeler: Erken Osmanlı, kent, 
 
Erken Osmanlı dönemi kentlerinde, yerleşme sisteminin kuruluş ve gelişme aşamaları, büyük 
ölçüde,  14.yüzyılın  sonlarından  başlayarak  15.yüzyıl  boyunca  devam  eden  bir  kentleşme 
mekaniği halinde süregelmiştir. Yıldırım Bayezid’in Batı Anadolu’yu Osmanlı egemenliğine 
alışının,  başkent  Bursa’yı,  doğu  ile  batı  dünyası  arasındaki  karmaşık  ekonomik  ilişkilerin 
odağı  haline  getirdiği  söylenebilir.  Nitekim,  kuzey  İran’da  Şirvan  ve  Gilan  gibi  üretim 
merkezlerinden  yola  çıkarılan  ipeklilerin,  Erzurum  ve  Erzincan  üzerinden  Orta  Anadolu’yu 
geçerek ulaştığı Bursa’da, 15.yüzyılda önemli bir ipek dokuma sanayi gelişmiştir. Yüzyılın ilk 
yarısında,  kentte,  Çin  porselenleri  ve  baharat  da  bulunabilmekteydi.  Aynı  dönem  içinde, 
Balkanlar’da  kurulan  Osmanlı  merkezî  idaresi,  bu  coğrafyanın  kaynaklarının,  devletin 
Avrupa’daki  başkenti  konumuna  gelen  Edirne’ye  aktarılmasını  da  sağlamıştır.  Bu  iki 
başkentli ve iki parçalı yerleşme düzeni, İstanbul’un fethiyle birlikte ortadan kalkacak ve kent 
fiziğinde bir bütünleşme süreci başlayacaktır. 
 
Erken  Osmanlı  döneminden  günümüze  kalabilen  anıtların  konumlarına  bakılarak,  özellikle 
kentin  fizikî  gelişiminde  öncü  rol  oynadığı  anlaşılan  fütüvvet  teşkilâtına  hizmet  amacıyla 
kurulmuş  zaviyeli-tabhaneli  imaret/camilerin,  ana  yapılaşma  alanlarının  dışında  belirli  bir 
kentsel mekân ve çevre içinde inşa edildikleri dikkati  çeker.  Kentlerin Türkleşmesi  sürecini 
olduğu  kadar,    yeni  yerleşim  nüvelerinin  oluşmasında  kolonizatör  dervişlerin  de  öncü  rol 
oynadığını gösteren bu tür yapıların, göçerlerin kentlileşmesi sürecine sağladığı katkılar çeşitli 
araştırmalarda vurgulanmıştır. 
 
Erken Osmanlı döneminin Bursa, Edirne ya da İznik gibi kentlerinde, hayatın büyük ölçüde 
sur  içinde  sürdüğü  ve  yerleşme  alanında  konut  ve  arsa  gibi  mülkler  bulunduğu 
anlaşılmaktadır. 14.yüzyılın başlarında Osmanlı politik egemenliğine giren Bursa’da, fethinin 
üzerinden geçen yarım yüzyıl içinde, kentin hisar denilen yerleşme alanı, birbiri ardınca inşa 
edilmiş  cami,  medrese,  hamam  ve  darphane  gibi  yapılarla  büyük  ölçüde  iskân  edilmiştir. 
Yüzyılın sonlarına doğru, Yıldırım Bayezid’in yaptırdığı Ulu Cami ise, sonradan bu çevreye 
katılan Bey Hanı, İpek Hanı, Kapan Hanı, Koza Hanı, Geyve Hanı, Bezir Hanı ve Tuz Hanı 
gibi  ticaret  yapılarıyla  birlikte,  ilk  Osmanlı  başkentinin  kentsel  merkezini  de  tayin  etmiştir. 
Benzer  bir  gözlem,  14.yüzyılın  ikinci  yarısında  Osmanlı  topraklarına  katılan  Edirne  için  de 
yapılabilir. Fethin ilk yıllarını takip eden süre içinde yapıldığı bilinen eserlerden geriye hiçbir 
iz  kalmamıştır.  15.yüzyılın  başlarında  inşa  edilmiş  olan  Eski  Cami,  Fatih  dönemine  kadar 
kentin merkez yapısı  konumunu korumuş; kent fiziği, inşa edilen dinî ve ticarî işlevlere sahip 
yapılarla, büyük ölçüde bu anıtsal caminin çevresinde gelişmiştir.  
 
Erken Osmanlı kentlerinin en önemli ve işlek mekânlarından biri, 15.yüzyılın başlarına kadar 
örgütleşmemiş bir niteliğe sahip bulunsa da, yine de, hiç şüphesiz, sur kapılarından başlayarak 
belirli bir eksen çevresinde  yoğunlaşan ve ticarî etkinliklere ayrılmış bölümüdür. Ekonomik 
imkânların  arttığı  15.yüzyılda,  Bursa  ve  Edirne’de,  kentlerin  ticaret  hayatına  bedesten  gibi 
yeni bir yapı grubunun katıldığı görülür.  
 
 
 
 
 
 

 
 
 
Kaynak: 
O.Aslanapa, Edirne'de Osmanlı Devri Abideleri, Istanbul 1949 
 
O.Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul. 1986 
 
E.H.Ayverdi-İ.A.Yüksel, İlk 250 Senenin Osmanlı Mimârîsi, İstanbul.1976 
 
Ö.L.Barkan, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar 
ve  Temlikler,  I,  İstila  Devirlerinin  Kolonizatör  Türk  Dervişleri  ve  Zaviyeler”,  Vakıflar 
Dergisi, II, Ankara. 1942, s.279-304 
 
S.Eyice, “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi, Zâviyeler ve Zâviyeli Camiler”, 
İktisat Fakültesi Mecmuası, 23/1-2, İstanbul. 1963, s.1-80 
 
M.T.Gökbilgin,  XV-XVI.Asırlarda  Edirne  ve  Paşa  Livâsı,  Vakıflar-Mülkler-Mukataalar, 
İstanbul.1952 
 
A.Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture, Chicago-London. 1968 
 
U.Tanyeli, Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11.-15.yy), İstanbul. 1987 
  
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir.
 
Kaynağı Hazırlayan(Grup 
üyesi) / 
Emeği Geçen 
 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç.Dr. Z.Kenan BİLİCİ 
Prof.Dr. Kıymet GİRAY 
Prof. Dr. H. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
T.C. 
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
ARKEOLOJİ ve SANAT TARİHİ 
SANAT TARİHİ 
OSMANLI ÇAĞI’NDA ANADOLU 
Maddi Miras: Sanat Ve Mimari 
 
 
 
 
 
 
 
Doç.Dr. Z.Kenan BİLİCİ 
 
 
 
 
 
ARALIK- 2009 
ANKARA 
 
 
 

 
 
 
5.2. Maddi Miras: Sanat Ve Mimari 
 
Anahtar Kelimeler: Erken Osmanlı, sanat, mimari, sanatçılar 
 
Anadolu’da, Beylikler çağı sanatının en ilgi çekici örnekleri, Erken Osmanlı kültür çevresinde 
yoğunlaşır. 
 
Osmanlı  mimarlığı  ve  sanatının  gelişmesinde,  İznik’in,  tarihi  bilinen  en  eski  yapıların 
bulunduğu  bir  merkez  olarak  önemi  büyüktür.  Osmanlı  mimarlığının  tarihi  bilinen  en  eski 
camisi  Hacı  Özbek  Mescidi  İznik’tedir.  Yine  bilinen  en  eski  Osmanlı  medresesi  olan 
Süleyman Paşa Medresesi de bu kenttedir. Nilüfer Hatun İmareti ve Yeşil Camii gibi dikkat 
çekici tasarım ve uygulamalarının da İznik’te olması, kentin 14.yüzyılda önemli bir kültür ve 
sanat  merkezi  olduğunu  göstermektedir.  Yapı  faaliyetine  paralel  olarak  İznik  bir  çinicilik 
merkezi  olmaya  başlamış  ve  17.yüzyıla  kadar  bu  alanda  dünyaca  ünlü  bir  üretim  merkezi 
olmuştur. 
 
İmparatorluğun  ilk  büyük  başkenti  olan  Bursa,  Yıldırım  Bayezid’in  14.yüzyılın  sonlarına 
doğru inşa ettirdiği anıtsal yapılarla başlayan ve 15.yüzyılın ilk yarısında Çelebi Mehmet’in 
yaptırdığı  Yeşil  Camii  ile  görkemli  örneğini  veren  Erken  Osmanlı  mimarlık  ve  sanat 
üslûbunun  da  merkezidir.  14.yüzyılda,  plan  düzleminde  dikkat  çekici  bir  uygulama  da, 
13.yüzyılın  kubbeli  medrese  örnekleriyle  bağlantısı  da  bulunan  Ters  T  şemasına  sahip,  yan 
mekânlı ve çok işlevli zaviyeli-tabhaneli imaret/camileri gibi fütüvvet yapılarının sayısındaki 
artıştır.  Aynı  şekilde,  Bursa  ve  İznik’teki  medreselerde  ana  eyvanın  yerini  alan  kubbeli 
dershane  tasarımı,  sonraki  uygulamalarda  Osmanlı  medreselerinin  ana  şeması  haline 
dönüşecektir.  Kubbeli  baldaken  tarzında  yaygınlaşacak  mezar  yapılarının  da,  İznik’te 
14.yüzyıldan  kalma    Yakub  Çelebi  ve  Saltuk  Dede  türbeleri  gibi  ön  örneklerle  başladığı  
bilinir. Dönemin büyük yapılarıyla birlikte taş ve ahşap oymacılığı, çini, alçı  bezeme ve hat 
gibi sanat  ve zenaatler de gelişmişlerdir. Yeşil Camii,  aynı  zamanda,  bu  sentezin  çarpıcı  bir 
örneği olarak kabul edilebilir. 
 
 
Edirne’nin  politik  merkez  olması  ile  kültür  ve  sanat  alanında  öncü  rol  oynayarak  gelişme 
göstermesi  arasında  zaman  farkı  vardır.  Balkanlardaki  Osmanlı  yayılması  dolayısıyla  önem 
kazanan  kent,  Ankara  Savaşı’ndan  sonraki    politik  ortamda,  mimarlık  etkinliği  çevresinde  
toplanan yaratıcı bir üslûp ve sanat çabasının yoğunlaşmasına sahne olmuştur. 15.yüzyılın ilk 
yarısının  başlarında  kültür  ve  sanat  ortamının  merkezi  Bursa  iken,  Sultan  II.Murat’ın 
15.yüzyılın  ortalarına  doğru  o  zamana  kadar  alışılmamış  boyutlarla  yaptırdığı  Üç  Şerefeli 
Camii,  Bursa’da,  Ortaçağın  yapı  bilgisi  ve  tasarımlarıyla  inşa  edilmiş  bütün  değişik 
uygulamaları  da  aşarak,  kısa  bir  süre  sonra  İstanbul’un  fethiyle  büyük  bir  İmparatorluğa 
dönüşecek bir devletin sanat ve mimarlık üslûbunu temsil eden bir gelişmenin de habercisidir. 
İstanbul’un  fethinden  sonra  da  kent,  Sultan  II.Bayezid’in  büyük  külliyesinin  de  gösterdiği 
gibi, 15.yüzyıl boyunca, Osmanlı sanatının  üst düzeyli seçkin yapıtlarının üretildiği bir sanat  
ve kültür merkezi olmaya devam etmiş ve 16.yüzyılda da bu özelliğini sürdürmüştür. 
 
 
Dönemin sanat ve kültür ortamını temsil eden mimar ve sanatçılar arasında Mimar Hacı Ali, 
Hacı  ibn  Musa,  Ali  bin  Hüseyin,  Mimar  Hacı  Alâeddîn,  Ebû  Bekir  ibn  Muhammed  ibn 
Hamzat’ül  Müşeymeş  el-Dımışkî,  Mimar  Yakub  ibn  Abdullah  ve    “mühendislerin  gururu” 
İmâmüddîn Hacı İvaz Paşa sayılabilir. 
 
 
 

 
 
 
Kaynak: 
 
O.Aslanapa, Edirne'de Osmanlı Devri Abideleri, Istanbul 1949 
O.Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul. 1986 
E.H.Ayverdi-İ.A.Yüksel, İlk 250 Senenin Osmanlı Mimârîsi, İstanbul.1976 
A.Kuran, The Mosque in Early Ottoman Architecture, Chicago-London. 1968 
Z.Sönmez,  Başlangıcından  16.Yüzyıla  Kadar  Anadolu  Türk-İslam  Mimarisinde  Sanatçılar, 
Ankara.1989 
 
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir. 
 
Kaynağı Hazırlayan / 
Emeği Geçen 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç.Dr.Z.Kenan BİLİCİ      Prof. Dr. Kıymet Giray      Prof.Dr.Hale 
Künüçen          
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
T.C. 
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
ARKEOLOJİ VE SANAT TARİHİ 
BİR İMPARATORLUĞUN SANATI: OSMANLI MİMARİSİNİN 
KİMLİĞİ  
FATİH’TEN KANUNİ’YE: YÜKŞELİŞİN SANATSAL ÖYKÜSÜ
 
 
 
 
 
Doç. Dr. Z. Kenan BİLİCİ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                   ARALIK - 2009 
ANKARA 

 
 
6. Bir İmparatorluğun Sanatı: Osmanlı Mimarisinin Kimliği 
6. 1. Fatih’ten Kanuni’ye: Yükselişin Sanatsal Öyküsü 
 
Anahtar Kelime: 15.yüzyıl, Fatih, II.Bayezid, Yavuz Sultan Selim. 
 
İstanbul’un fethinin, Osmanlı düşünce yapısında, devletin Doğu Roma’nın halefi olan yeni bir 
İmparatorluk bilincine varmasına neden olduğu söylenebilir. Fatih’in saray nakkaşhânesinde 
çalışmak üzere Venedikli Mastori Pavli, Veronalı Matteo de Pasti, Constanza Da Ferrara ve 
Gentile  Bellini  gibi  ünlü  bazı  İtalyan  portre  ressamlarını  İstanbul’a  davet  edip  bir  Roma 
Kayzeri  gibi  portre  ve  madalyonlarını  yaptırtmasındaki  davranış  şeklinde  böyle  bir 
bilinçlenmenin  ifadesi  vardır.  Resim  alanındaki  yenilik  ve  değişimler,  Fatih  çağının 
kanunnâmelerinden  dönemin  top  döküm  teknolojisine,  Topkapı  Sarayı’nın  törensel 
düzeninden  Fatih  Külliyesi’nin  kentle  bütünleşen  anıtsal  tasarımına  kadar  bütün  alanlarda 
kendini  gösterir.  İmparatorluk  olmak  fikri,  dinî  mimarinin  merkez  yapısı  konumundaki 
camide,  ana  ibadet  mekânını  örten  kubbenin  simgeselliğine  giderek  daha  çok  yansımaya 
başlar.  Fatih  Külliyesi’nin  camisinde,  merkezi  kubbeli  hacmin,  mekânsal  sürekliliğin 
bozulmadan  mihrap  yönünde  bir  yarım  kubbe  ile  genişletilmesi,  kubbenin  bütüncül  etkisini 
arttıran  yaratıcı  bir  tasarım  ve  planlama  sürecinin  yaşandığını  gösterir.  Fatih’in  şahsında, 
Osmanlı Sarayı’nın anıtsal mimariyi ve sanatı yönlendirdiğine şüphe yoktur. Bunun yanı sıra, 
fetihten  sonra  İstanbul’da  inşa  edilmiş  Mahmud  Paşa,  Murad  Paşa,  Rumî  Mehmed  Paşa  ve 
Atik Ali Paşa camileri gibi, Erken Osmanlı kültür çevresinde gelişmiş geleneksel ters T planlı 
zaviyeli cami uygulamalarının da sürdüğü görülür.   
 
Değişimin  mimarlıktaki  anlamlı  örneklerinden  biri,  15.yüzyılın  sonlarına  doğru  Sultan 
II.Bayezid  tarafından  Mimar  Hayreddin’e  Edirne’de  yaptırılan  külliyedir.  Cami,  imaret, 
hastane,  medrese,  hamam,  mutfak  ve  erzak  depolarından  oluşan  yapılar  grubu,  dönemin  en 
büyük dinî-sosyal kurumlarından biri olarak, Tunca nehrine akseden görkemli plastisitesi ve 
siluet  değerleriyle  15.yüzyıl  yerleşmesinin  en  önemli  kentsel  mekânlarından  birini  de 
oluşturmaktadır.  
 
İstanbul’un fethinden  yarım  yüzyıl sonra, Sultan  II.Bayezid’in kentte kendi  adına  yaptırdığı 
ve 16.yüzyılın başlarında inşa edilmiş külliyesinde, cami mimarlığındaki gelişim daha çabuk 
algılanabilir. Yeni gelişme, Fatih Camii’nin,  mihrap önünde bir yarım kubbenin desteklediği 
kubbeli  ana  merkezî  mekân  şemasının,  bu  defa,  mihrap  aksında  bir  yarım  kubbenin  daha 
eklenmesiyle çift yarım kubbeli bir merkezî plan strüktürüne ulaştırılmış olmasıdır. Böylece, 
ibadet  mekânını  örten  ana  kubbeli  örtü,  mekânın  içindeki  serbest  dört  ayak  ve  destek 
sistemine  oturtulmakla  kalmamış;  merkezî  mekân,  iki  yarım  kubbe  ile  olduğu  kadar,  bu 
bölüme geniş kemerlerle açılan yan kanatlardaki diğer kubbeli birimlerle de genişletilmiştir. 
Bu  haliyle,  Bayezid  Camii’nin,  mekân  ve  örtü  ilişkilerinin  tasarım  ve  statik  hesaplamaları 
bağlamında 16.yüzyılın geri kalan bölümünde inşa edilecek bu türden yapıların mimarlarını, 
bir bakıma cesaretlendirdiği varsayılabilir.