T. C. KÜLTÜr ve turizm bakanliği tüRKİye küLTÜr portali projesi

 
Kaynak: 
O.Aslanapa, Türk Sanatı,İstanbul. 1993 (3) 
B.Atalay, Türk Halıcılığı ve Uşak Halıları, Ankara. 1967 
M.Cunbur, “Kanunî Süleyman’ın başmüzehhibi Karamemi”, Önasya, Cilt 2, No.23, 1967. 
G.Öney, Türk Çini Sanatı, İstanbul. 1976 
S.Tansuğ, Şenlikname Düzeni, İstanbul.1961 
A.S.Ünver, Hattat Şeyh Hamdullah, İstanbul.1953 
H.Yurdaydın, Matrakçı Nasuh, Ankara.1963 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir. 
Kaynağı Hazırlayan/ 
Emeği Geçen 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç.Dr. Z.Kenan BİLİCİ 
 
Prof.Dr. Kıymet Giray       
Prof. Dr. H. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
T.C.  
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
SANAT TARİHİ 
OSMANLI MİMARLIĞINDA 17.YÜZYIL
  
TARİHSEL ÇERÇEVE, TOPLUM VE KÜLTÜR
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Doç. Dr. Z. Kenan BİLİCİ 
 
 
 
 
 
ARALIK - 2009 
ANKARA

 
 
 
7.1. Tarihsel Çerçeve, Toplum Ve Kültür 
 
Anahtar Kelimeler: Osmanlı,17.Yüzyıl  
 
17.yüzyıl,  sınırları  Cezayir’den  Kafkaslara,  Azak  Denizi’nden  Kızıldeniz’e  ve  Budin’den 
Basra’ya  uzanan  bir  İmparatorluğun  savaşlar  ve  politik  sarsıntılarla  geçirdiği  bir  dönem 
olarak  bilinir.  Yüzyılın  hemen  başındaki  Celâlî  isyanları  kısa  bir  sürede  bütün  Anadolu’ya 
yayılmış ve ancak uzun yıllar sonra bastırıldığında, geride, kentlere büyük göçlere neden olan 
nüfus hareketleri ile bozulmuş bir toprak düzeni bırakmıştır. Saray görevlilerinden Koçi Bey, 
devlet  yapısındaki  bozukluklar  ve  bunların  düzeltilmesinin  yollarını  gösteren  pendnâme 
türündeki risâlesini , bu dönemde, 1631 yılında Osmanlı Sultanı IV.Murad’a takdim etmiştir. 
Aynı  dönemde,  İmparatorluğun  doğu  sınırında  Safevîlerle  başlayan  ve  yüzyılın  ilk  yarısına 
yayılan uzun savaşlar, Batı Asya’nın iki büyük İmparatorluğu arasında imzalanan Kasr-ı Şirin 
antlaşması  ile  son  buldu  ve  bugünkü  Türkiye-İran  sınırı  da  büyük  ölçüde  bu  antlaşmada 
belirlendi.  Girit’teki  Venedik  egemenliğine  son  vermek  ve  adayı  fethetmek  için  1645’de 
başlatılan  savaş,  çeyrek  yüzyıl  sonra  sona  erdiğinde,  Osmanlı  deniz  gücünün  Avrupa 
denizciliğine  göre  ne  denli  geri  kalmış  olduğu    ortaya  çıkmış;  uzun  yıllara  yayılan  savaşın 
masrafları  da  devlet  hazinesini  önemli  ölçüde  tüketmişti.  Kâtip  Çelebi,  Osmanlı  devletinin 
durumunu inceleyen ve toplumsal çöküş tehlikesine karşı nelerin  yapılması gerektiğini konu 
alan “Bozuklukların Düzeltilmesi İçin Rehber” adlı risâlesini bu dönemde kaleme almıştır. Bu 
zor dönemde Sadrazamlığa getirilen Köprülü Mehmed Paşa’nın kısa sadareti sırasında ordu 
disiplin  altına  alındığı  gibi,  devlet  hazinesindeki  gereksiz  harcamalara  ve  ülke  sınırları 
içindeki  karışıklıklara  son  verildi.  Yüzyılın  sonlarına  doğru  başlatılan  Viyana  Seferi’nin 
bozgunla  sonuçlanan  başarısızlığı  ve  ardından  Habsburglarla  girişilen  savaş  nedeniyle 
yüzyılın sonunda imzalanan Karlofça antlaşması ile İmparatorluk Balkanlar ve Ukrayna’daki 
büyük topraklarını kaybettiği gibi, Avrupa sınırları da yeniden düzenlendi.
  
 
17.yüzyıl,  diğer  taraftan,  Koçi  Bey,  Naîma,  Kâtip  Çelebi  ve  Hezârfen  Hüseyin  Efendi  gibi 
bilim ve düşünce adamları ile seyyah Evliya Çelebi’nin de yaşadığı bir dönemdir. 
 
Sanat ve kültür alanında “Klasik Sonrası” olarak değerlendirilen 17.yüzyıl, aynı zamanda batı 
dünyası ile yapılan ticarî antlaşmaları, yüzyılın son çeyreğinde kültürel ilişkilerin izlediği bir 
dönemdir. Örneğin, 1673 yılında Fransız tiyatro topluluklarının İstanbul’daki elçilikte oyunlar 
oynaması  ve  zamanla  bu  gösterilere  devletin  Hıristiyan  teb’ası  ve  yabancılar  dışında 
Türklerin de katılmaya başlaması, başkentte Frankofil  sanatsal etkinliklerin başlangıcı olarak 
kabul edilebilir. Bu dönemde, yabancı elçilikler ressamların uğrak yeri olmuş; yine elçilikler 
tarafından, Osmanlı kentlerinin gravürleri ve Osmanlı giysilerinin albümleri yayınlanmıştır. 
  
 
Kaynak: 
Y.Kurt, Koçi Bey Risâlesi, Ankara.1994 
G.Renda, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı, Ankara. 1977 
İ.H.Uzunçarşılı,  Osmanlı    Tarihi,  XVI.  Yüzyıl  Ortalarından  XVI.  Yüzyıl  Sonuna  Kadar,  III. 
Cilt, 2. Kısım, Ankara. 1995 
 
İ.H.Uzunçarşılı, Osmanlı  Tarihi, II. Selim'in Tahta Çıkışından 1699 Karlofça Andlaşmasına 
Kadar, III. Cilt, 1. Kısım, Ankara. 2003 
 

 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846  sayılı  Fikir  ve  Sanat  Eserleri  Kanunu  uyarınca  hazırlanan  tüm  içeriğin  her  türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına  devredilmiştir.  
Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme,  ekleme,  silme  veya 
yayından kaldırma hakkına sahiptir.
 
Kaynağı Hazırlayan(Grup 
üyesi) / 
Emeği Geçen 
 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç.Dr. Z.Kenan BİLİCİ 
Prof.Dr. Kıymet GİRAY 
Prof. Dr. H. Hale 
KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
T.C. 
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
ARKEOLOJİ ve SANAT TARİHİ 
SANAT TARİHİ 
OSMANLI ÇAĞI’NDA ANADOLU 
Mimarlık Mirası Ve Fiziksel Çevre  
 
 
 
 
 
 
Doç.Dr.Z.Kenan BİLİCİ     
 
 
 
 
 
ARALIK- 2009 
ANKARA 
 
 
 
 
 

 
 
 
7.2. Mimarlık Mirası Ve Fiziksel Çevre 
 
Anahtar Kelimeler: Osmanlı, mimari, 17.Yüzyıl   
 
Osmanlı mimarlığında 17.yüzyıl, geleneksel yapı biçimlerinin kendi kuralları içinde gelişerek 
yenilendiği  ve  yüzyılın  ikinci  yarısında  batı  dünyası  ile  kurulan  ilişkiler  sonucunda  yeni 
arayışlara girildiği bir dönemi ifade eder. “Klasik Sonrası” olarak nitelendirilen bu dönemin 
mimarlığında  kentsel  tasarımı  belirleyen  ana  yapı,  bir  önceki  yüzyılda  merkezî  mekan 
uygulamalarının  gerçekleştirildiği  ve  değişik  plan  ve  strüktürlerle  ideal  ölçülere  ulaştırılan 
cami olduğu gibi, sanatsal üretime yön veren merkez de başkent İstanbul’dur. Buna karşılık, 
16.yüzyılın üretimiyle kıyaslandığında, bu dönemde inşa edilen yapıların sayısındaki azalma 
dikkat  çekicidir.  Bu  dönemi  temsil  eden  iki  büyük  inşaat,  belki  de  bütün  bir  17.yüzyılı 
kapsayacak  kadar  önemli  bir  sanatsal  etkinlik  olan  ve  Mimarbaşı  Sedefkâr  Mehmed  Ağa 
tarafından  yapılan  Sultan  Ahmed  Camii  ve  külliyesi  ile  yapımına  16.yüzyılın  sonlarında 
başlandığı  halde  yarım  kalan  ve  ancak  temelinin  atılmasından  65  yıl  sonra  Mimarbaşı 
Mustafa  Ağa  tarafından  Sultan  IV.Mehmed  zamanında  inşaatı  tamamlanan  Yeni  Cami  ve 
külliyesidir. 16.yüzyılın,  taşıyıcı dört ayak ve dört  yarım kubbeli geleneksel  şemasına bağlı 
kalınarak  inşa  edilmiş  her  iki  yapı  da,  başta  mimarları  olmak  üzere,  cami  ve  külliye 
yapılarının  ilgi  çekici  cephe-örtü  ayrıntıları    ve  yapım  öyküleriyle  Osmanlı  mimarlığının 
17.yüzyıldaki  tasarımsal  gücünü  ortaya    koyar.    Buna  karşılık,  Klasik  çağın  altıgen  ve 
sekizgen  plan  düzenlemelerinin  17.yüzyılda  terk  edildiği  gözlemlenir.  Kahire’de,  Sultan 
III.Murad’ın hanımı adına yapılmış Melike Safiye Camii, altıgen plan şeması ile inşa edilen 
tek uygulamadır. 
 
17.yüzyılın  diğer  örnekleri  arasında,  kubbeli  kübik  cami  formlarının  yaygın  olarak  tercih 
edilmesi,  ülkenin  bu  yüzyılda  yaşadığı  ekonomik  sıkıntılarla  ilişkili  olabilir.  Kösem  Sultan 
tarafından  Üsküdar’da  yaptırılan  Çinili  Camii,  başkent  İstanbul’da,  bu  tür  tek  hacimli  ve 
kubbeli tasarımların öncüsü kabul edilebilir. 
 
Köprülü  Mehmed  Paşa,  Kara  Mustafa  Paşa  ve  Amcazâde  Hüseyin  Paşa  gibi  17.yüzyılın 
ikinci  yarısında  inşa  edilmiş  külliyelerde,  sekizgen  planlı  dershane/mescit  yapılarının, 
medrese  bölümlerinden  ayrı  ve  serbest  bir  kuruluş  olarak  tasarlanması  bu  dönemin 
yeniliklerinden biri olarak kabul edilebilir. Özellikle Saraçhanebaşı’ndaki Amcazâde Hüseyin 
Paşa külliyesinde ayrı bir bölüm halinde tasarlanmış kütüphanenin, 18.yüzyılda bağımsız bir 
yapı türü olarak gelişimini sürdürecek olan kütüphanelere öncülük ettiği söylenebilir.  
 
17.yüzyılda,  kent  fiziğini  etkileyen  bir  dizi  han  arasında,  Edirne’deki  Ekmekçioğlu 
Kervansarayı  ve  Ulukışla’daki  Öküz  Mehmed  Paşa  Kışla  Kervansarayı  gibi  anıtsal  örnekler 
hatırlanabilir. 
 
Yüzyılın  ilk  yarısında,  Sultan  IV.Murad’ın  Revan  ve  Bağdat  seferleri  anısına  Topkapı 
Sarayı’nın  içinde  inşa  ettirdiği  Revan  ve  Bağdat  köşkleri  ile  yüzyılın  ortalarına  doğru  bu 
çevreye  eklenmiş  İftariye  Köşkü/Kameriyesi  ve  son  şeklini  Sultan  I.İbrahim  zamanında 
kazanmış Sünnet Odası gibi yapılar, plan özellikleri ile olduğu kadar, çini, ahşap ve kalemişi 
bezemeleriyle de 17.yüzyıl Osmanlı sivil mimarlığının en dikkat çekici örnekleridir. 
 
 
 
 

 
 
 
Kaynak: 
O.Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarîsi, İstanbul. 1986 
G.Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London. 1971 
Z.Nayır,  Osmanlı  Mimarlığında  Sultan  Ahmed  Külliyesi  ve  Sonrası  (1609-1690),  İstanbul. 
1975 
O.Ş.Gökyay, “Risale-i Mimariye-Mimar Mehmet Ağa-Eserleri”, Ord.Prof.İsmail Hakkı 
Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara.1976, s.113-215 
 
 
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir. 
 
Kaynağı Hazırlayan / 
Emeği Geçen 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Doç.Dr.Z.Kenan BİLİCİ      Prof. Dr. Kıymet Giray     
Prof.Dr.Hale Künüçen 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
T.C. 
KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI 
TÜRKİYE KÜLTÜR PORTALI PROJESİ 
 
 
 
 
 
 
 
ARKEOLOJİ VE SANAT TARİHİ 
OSMANLI’DA BATILILAŞMA DÖNEMİNİN DİNAMİKLERİ  
TARİHSEL ÇERÇEVE, TOPLUM VE KÜLTÜR
 
 
 
 
 
Prof. Dr. Kıymet GİRAY 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
KASIM - 2009 
ANKARA 

 
 
8. Osmanlı’da Batılılaşma Döneminin Dinamikleri 
 
Anahtar Kelime: Batılılaşma, Kültür, Sanat, Mimari. 
 
Kısaca  “Batılılaşma”  olarak  adlandırılan  Osmanlı’daki  değişimler  bir  takım  temel  olgulara 
dayanmaktadır.  Lale  Devri’yle  başlayan  Batı’ya  öykünme,  sonrasında  askeri  alandaki 
yenileşme çabaları, bunu izlen Tanzimat ve Islahat fermanları ile Meşrutiyet’in yolunu açan 
II. Abdülhamid dönemi, değişimin temel dinamiklerini teşkil eder.  
Viyana kapılarına kadar dayanan Osmanlı Devleti uzun bir durgunluk döneminden sonra 18. 
yüzyıla  doğru  siyasi  ve  askeri  gücünü  yitirir.  Ardarda  gelen  askeri  yenilgiler  ve  toprak 
kayıpları  üzerine  Osmanlı,  mecburen  Batı’ya  yönelir.  Avrupa’nın  önlemez  yükselişine  karşı 
bir  ilgi  uyanır,  gelişmeler  izlenmeye  çalışır.  Kısa  sürelide  olsa  barış  ve  huzurun  hüküm 
sürdüğü III. Ahmed Dönemi (1703-1730) İmparatorluğun kendini toparlanması ve yenilemesi 
açısından  bir  fırsat  olarak  düşünülür.  Avrupa  devletleriyle  resmi  düzeyde  ilişkiye  geçilerek 
buradaki gelişmeler irdelenir. Ancak, Batı’nın teknolojik ve ilmi gelişmelerinden çok yaşam 
tarzı  ve  sanatı  üzerinde  durulur.  Batıya  öykünen  zevk  ve  sefa  eğlenceleri  düzenlenir.  “Lale 
Devri”  olarak  adlandıran  bu  dönem  giderek  dışa  dönük  bir  karakter  kazan  yaşam  tarzını 
başlatır.  
Lale  Devri’nden  Tanzimat’a  kadar  olan  süreç,  daha  çok  askeri  ve  ona  bağlı  olarak  eğitim 
alanında  yeniliklerin  görüldüğü  bir  dönemdir.  Bu  bazı  teknik  gelişmeleri  de  beraberinde 
getirir. Ordunun ıslahı için açılan kışla ve okullar için Batılı uzmanlara kapılar açılır. Nitelikli 
askerler  yetiştirmek  amacıyla  Batılı  eğitim  ilkeleri  Osmanlıya  girer.  Batı  normlarına  göre  
Nizam-ı  Cedid  adında  yeni  orduyu  kurulur.  Modernleşme  çabaları  yeni  ordu  dışında, 
Avrupa’nın ilim ve sanat alanındaki gelişmeleri de kapsar. Birçok ilmi ve askeri eser tercüme 
edilir.    Okullarda  teknik  dersleri  yanında  resim,  felsefe,  astronomi  ve  dil  dersleri  verilir. 
Başta, ordunun çağdaşlaştırılması amacıyla gelen yeni teknoloji, yeni okul, yeni kışla yapıları 
ile  bunların  uygulayıcısı  olarak  gelen  Batılıların  taşıdıkları  yeni  imgeler  Osmanlı 
batılılaşmasının ilk adımlarıdır. II. Mahmud’un (1808-1839) yenileşmenin önündeki en büyük 
engel olan “Yeniçeri Ocağı”nı kaldırması ve “Sened-i İttifak”ın imzalanarak ayanların bir güç 
olarak tanınması yeni bir dönemi başlatır. Yenişleşme harekelerinin daha hızlı ve sistemli bir 
şekil alır. Bu dönemde toplum yaşantısına giren yeni düzenler, biçimler ve eğilimler kendin 
sonrakileri de derinden etkiler.  
Sultan  Abdülmecid’le  birlikte  başlayan  Tanzimat  Dönemi,  Osmanlı’nın  modern  bir  devlet 
teşkilatlanmasına  gittiği  evredir.  İmparatorluğun  içinde  bulunduğu  sıkıntılardan  kurtulmanın 
siyasi,  idari  ve  sosyo-ekonomik  alanda  yapılacak  yeniliklerle  mümkün  olacağına  inanılarak 
oluşturulan  Tanzimat  Fermanı  (1839),  genel  olarak  din  ve  ırk  farkı  gözetmeksizin  herkesin 
temel hak ve hürriyetlerinin korunması üzerine kuruludur. İnkılâpçı bir Rönesanssı esas aldığı 
ve Türklerin ilk halklar beyannamesi olarak kabul edilen bu vesikayla, din devletinden hukuk 
devletine  geçişin  temelleri  atılır.  Eğitim  ve  idari  alanda  batı  normlarında  yeni  kurumlar 
oluşturulur.  1856’da  ilan  edilen  Islahat  Fermanı  Tanzimat’ın  devamı  niteliğindedir.  Aslında 
Hıristiyan  ulusun  haklarını  düzenlemek  ve  korumak  amacıyla  Osmanlı  Devleti’ne  dayatılan 
hükümleri  içeren  ferman,  ferdi  hakların  alt  yapısını  oluşturmuş  ve  bir  bakıma  meşrutiyetçi 
akımın yolunu açmıştır. Osmanlı’nın hemen hemen bütün müesseselerini yenileştirecek, hatta 
dayandığı  fikri  esaslarda  derin  değişmeler  yapacak  nitelikteki  Islahat  Fermanı,  Meşrutiyet’e 
kadarki sürecin siyasi argümanı olur. Gerek Tanzimat gerekse  Islahat  Fermanı’yla, Osmanlı 
toplumunun gündelik hayat biçiminin oluşturan mahallenin sosyo-kültürel çerçevesi yıkılmış, 
dışa kapalı geleneksel içeriği çok merkezli bir kent yaşantısı içersinde erimeye başlamıştır.  

 
 
 
Avrupa’daki  güç  dengelerinin  değişmesi,  iç  ve  dış  ayaklanmalar  çağdaşlaşma  yönündeki 
nemli bir adımı oluşturan Tanzimat rejiminin sonunu getirir. Tanzimat’ın siyasi düşüncesinde 
olgunlaşmış  ve  batılı  anlamdaki  özgürlüğün  temsilcisi  olan  bir  gurup  aydının  meydana 
getirdiği  “Yeni  Osmanlı”cılar  siyasal  bir  güç  oluşturur.  Bunların  baskısıyla  II.  Abdülhamid 
tahta getirilerek Türklerin ilk anayasası olarak kabul edilen Kanun-i Esasi (1876) ilan edilir. 
Osmanlı  aydının  ülkeyi  Batılılaştırma  arzusunun  bir  belgesi  olan  bu  anayasa  Osmanlı  tarihi 
içinde bir dönüm  noktası  teşkil eder. Yeni  anayasa  gereği  Meşruti  yönetime geçilir. Ancak, 
kısa süren bu denemeden sonra II. Abdülhamid’in “İstibdat” dönemi başlar.  
Abdülhamid’in  baskı  rejimi  ordu  bünyesindeki  isyancı  gurupların  örgütlenmesine  yol  açar. 
“Jön  Türkler”  adını  alan  bu  örgütlenme  Cumhuriyet’in  temellerini  atacak  olan  İttihat  ve 
Terakki Cemiyetini kurar. Ordu ve yönetimde ağırlığı hissettiren İttihat ve Terakki Cemiyeti 
1908’de II. Meşrutiyet’i ilan ettirir. Ardından çıkan 31 Mart Ayaklanması ile II. Abdülhamid 
tahttan  indirilir.  Yerine  geçen  oğlu  IV.  Mhmed  Reşad’ın  gölgesinde  İttihat  ve  Terakki 
yönetimi  başlar.  Cumhuriyet’in  de  temellerini  atacak  olan  İttihat  ve  Terakkinin  “ulusçuluk” 
politikası çok uluslu Osmanlı Devleti’nin de sonunu getirir. 
 
 
Kaynak:  
Akşin, Sina, “Siyasal Tarih (1789-1908)”, Türkiye Tarihi-3, 2002, 77-187 
Armaoğlu, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Ankara, 1997 
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Ankara 1973 
Berkes, Niyazi, Türk Düşününde Batı Sorunu, Ankara 1975 
Beyhan, M. Ali, “Yeniçeri Ocağının Kadırılışı Üzerine Bazı Düşünceler “Vak’a-yı Hayriyye”, 
Osmanlı, C.7, 1999, s.258-272 
Bilim, C. Yalçın, “Osmanlı’da Eğitimin Çağdaşlaşması Askeri Okullar”, Osmanlı, C.5, 1999, 
s. 237-244 
Ersoy, Osman, Türkiye’ye Matbaanın Girişi, Ankara 1959 
Evin, Ahmet, “Batılılaşma ve Lale Devri”, İstanbul Armağanı 4, 2000, s.41-60 
Hanioğlu, M. Şükrü, “Osmanlıcılık”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.5, 
1985, s.1389-1393 
Hanioğlu,  M.  Şükrü,  “Türkçülük”,  Tanzimat’tan  Cumhuriyet’e  Türkiye  Ansiklopedisi,  C.5, 
1985, s.11394-1399 
İnalcık, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-i Hümâyûnu”, Belleten, XXVIII, 1964, s. 603-
622  
Karal, E. Ziya, “Tanzimat’tan Evvel Garplılaşma Hareketler (1718-1839)”, Tanzimat-I, 1940, 
s. 12-30 

 
 
 
Karal, E. Ziya, Nizam-ı Cedide Dair Lâyıhalar, Ankara (1943) 
Karal, E. Ziya, Tanzimat-ı Hayriye Devri, İstanbul 1999 
Kılıçbay,  M.  Ali,  “Osmanlı  Batılılaşması”,  Tanzimat’tan  Cumhuriyet’e  Türkiye 
Ansiklopedisi, C.1, 1985, 147-152;  
Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 2000 
Tanör, Bülent, “Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye 
Ansiklopedisi, C.1, 1985, s.10-26 
Tekeli,  İlhan  “Tanzimat’tan  Cumhuriyet’e  Eğitim  Sistemindeki  Değişmeler”,  Tanzimat’tan 
Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.2, 1985, s.456-475 
Tunaya,  T.  Zafer,  “1876  Kanun-ı  Esasîsi  ve  Türkiye’de  Anayasa  Geleneği”,  Tanzimat’tan 
Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.1, 1985, s.27-39 
Tunaya, T. Zafer, Batılılaşma Hareketleri-I, İstanbul (1999) 
 
Yolalıcı,  M.  Emin,  “XIX.  Yüzyıl  ve  Sonrası  Osmanlı  Devleti’nde  Eğitim  ve  Öğretim 
Kurumları”, Osmanlı, C.5, 1999, 218-296 
 
 
 
 
 
 
Haklar (Rights): (Telif ve kullanım hakları ile ilgili bilgiler.) 
5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca hazırlanan tüm içeriğin her türlü 
ortamda  umuma  arz  yetkisi  sınırsız  süreyle  Kültür  Turizm  Bakanlığına 
devredilmiştir.    Bakanlık  sonraki  zamanlarda  hazırlanan  içerikle  ilgili  düzeltme, 
ekleme, silme veya yayından kaldırma hakkına sahiptir. 
 
Kaynağı Hazırlayan / 
Emeği Geçen 
Konu Editörü 
Proje Yöneticisi 
Prof. Dr. Kıymet GİRAY 
/ Dr. Mesut DÜNDAR 
Prof. Dr. Kıymet GİRAY 
Prof.Dr. Hale KÜNÜÇEN 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
8.1. Tarihsel Çerçeve, Toplum Ve Kültür 
 
Anahtar Kelime: Batılılaşma, Kültür, Sanat, Mimari. 
 
Yaklaşık  iki  yüzyıllık  bir  süreci  kapsayan  Osmanlı  modernizasyonu  veya  yenileşme 
anlamındaki  “Batılılaşama”  Lale  Devri  ile  başlatılır.  III.  Ahmed  Dönemi’ni  (1703-1730) 
kapsayan  “Lale  Devri”nde  Osmanlı  ilk  kez  yüzünü  Batı’ya  döner.  Karşısında  aciz  duruma 
düştüğü  Batı’yı  tanıma  gayretine  girer.  Başta  Fransa  olmak  üzere  Batı  Avrupa  devletleriyle 
dostane  ilişkiler  yürütülerek  çeşitli  elçiler  gönderilir.  Bu  elçilerin  raporları  ve  gönderdikleri 
görsel malzemelerle Batı medeniyetini tanımaya çalışır. Batı’da kraliyet ve aristokrat kesimin 
hüküm sürdüğü yaşan tarzının benzeri Osmanlı sarayına aktarılır. Sultanların yaşamındaki bu 
değişimler sanat ve mimarideki değişimleri de beraberinde getirir. 
 
Lale Devri’nin yenilikçi ruhu sonraki dönemlerde kendini, daha çok askeri ve ona bağlı olarak 
eğitim alanında gösterir. Avrupa’daki iç çekişmeler ve kişisel nedenlerle Osmanlı hizmetine 
giren  yabancı  uzmanlar  ordunun  modernizasyonunda  ve  yeni  kurumların  oluşmasında  etkili 
olurlar.  Yeni  askerî  kışla  ve  okullar  kurulur.  Bunu  Mühendishane  ve  Tıbbiye’ler  izler. 
Avrupa’dan  ithal  edilen  her  yeni  kurum  mimarisini  de  beraberinde  getirir.  Kentin  mimari 
karakterini  değiştiren  kışlalarla  birlikte  ona  bağlı  olarak  askeri  hastaneler  ve  okullar  inşa 
edilir.  Tanzimat’a  kadar  uzanan  bu  dönemde  yeni  işlevlere  göre  şekillenen  yapı  tipleri 
dışında,  geleneksel  yapıların  bezemesin  de  Rokoko,  Barok  ve  Ampir  gibi  Batılı  üsluplar 
egemen  olur.  Aynı  zamanda  Avrupa  ile  geliştirilen  ilişkiler  sonucunda  açılan  elçiliklerle 
birilikte birçok sanat ve bilim insanları da İstanbul’a akın eder. Onların taşıdığı yeni imgeler 
Osmanlı’nın Batı’yı daha somut biçimde tanımasını sağlarken, Batı tazı yaşamın da öncüleri 
olurlar.  
 
Abdülmecid’in tahta çıkışıyla yürürlüğe giren Tanzimat ve onun devamı niteliğindeki Islahat 
Fermanı,  temelde  tüm  halka  eşit  hakların  verilmesini  öngörür.  Bütün  bunlar  Osmanlı  toplu 
düzeni ve yaşantısında temel değişiklilere neden olur. Özellikle ticari alamda gayrimüslimlere 
tanınan ayrıcalıklar bir burjuva kesiminin oluşturur. Zengin  gayrimüslimlerin  yerleşim alanı 
olan Beyoğlu ve Galata gibi bölgeler, işhanı, pasaj, banka, otel, kafe gibi yeni işlevsel binalar 
ve bunları  izleyen tiyatro, kabare  gibi eğlence mekânlarıyla kültür ve ticaret  merkezi  haline 
gelir.  Bunların  yanında  cami,  türbe,  han,  hamam  vb.  geleneksel  yapıların  inşası  devam 
etmekle  birlikte  mimari  program  içindeki  ağırlığı  azalmaya  başlar.  Yeni  kurum  ve 
kavramlarla  birlikte  gelen  işlevsel  yapı  türleri  kentlerin  yeni  yüzü  olmuştur.  Yabancı  veya 
Levanten mimarlar elinde şekillenen çeşitli üsluptaki yeni yapılar kentlere Batılı bir görünüm 
kazandırır.  Yeni  protokol  düzenine  göre  inşa  edilen  yeni  saraylar  da  Batılı  görünümleriyle 
kent fizyonomisinde yerini alır. Bunu diğer resmi yapılar izler.         
 
Bu  dönemde  özellikle  eğitime  önem  verilerek  bugünkü  anlamda  ortaokul  (İdadi),  lise 
(Sultani)  ve  üniversiteler  (Dârülfünun)  kurulur.  Eğitimden  kılık  kıyafete  kadar  modern 
nitelikli  bu  okullarda  yetişen  öğrenciler  Tanzimat  adamı  diyebileceğimiz  aydınları  ortaya 
çıkarır.  Batı  kültürünün  yerleşmesinde  önemli  rol  oynayan  bu  aydınlar  “Yeni  Osmanlılar” 
hareketinin  de  hazırlayıcısıdırlar.  Osmanlı’nın  ilk  gazetelerini  de  çıkaran  bu  zümre  ileride 
meşrutiyet yönetiminin de güçlü sesleri olur.  
    
Avrupa’ya  giden  tek  Osmanlı  sultanı  olan  Abdülaziz  gezisi  sırasında  gördüğü  sanat 
eserlerinden  esinlenerek  kendi  heykelini  yaptırır.  Aralarında  ünlü  isimlerinde  bulunduğu  bir 
gurup yabancı ressamı çevresinde toplar, resim eğitimi için Paris’e öğrenciler yollar. Resimli 

 
 
 
gazete ve dergilerin basılmasına izin verir. Abdülaziz’in saltanat yılları, idari ve eğitimin yanı 
sıra sanat ve kültürel değişimlerin hız kazandığı dönem olur.    
 
Batılı  anlamda  birçok  yeniliğe  imza  atan  Abdülaziz  devletin  iflasından  sorumlu  tutularak 
tahttan indirilir. Yerine Meşrutiyet rejiminin kurulması şartıyla II. Abdülhamid getirilir. İç ve 
dış  isyanların  baş  gösterdiği  bu  dönemde  çağdaşlaşma  alanındaki  adımlar  aynı  hızla 
sürdürülür.  Eğitime  öncelik  verilerek,  yurdun  her  yerine  çok  sayıda  okul  inşa  edilir.  Bunlar 
arasında Cumhuriyet döneminde de varlığını sürdürecek olan Sanayi-i Nefise Mektebi (1883) 
ve  Hendese-i  Mülkiye  (1884)  gibi  okullar  da  vardır.  Kız  liselerinin  açılması  kadının  toplum 
statüsündeki  yerini  değiştirir.  Osmanlı  kadınının  hayatında  kayda  değer  gelişmeler  görülür. 
Özgür  çalışma  hayatına  girerek  özellikle  eğitim  alanında  önemli  yer  kazanırlar.  Kadınların 
yeni iş dallarında boy göstermesi Osmanlı aile yapısının da modernleşmesinde baş rol oynar.     
 
II.  Abdülhamid’in  baskı  rejimine  karşı  aydın  gurupların  başı  çektiği  halk  örgütlenmeleri 
başlar.  Avrupa’dakine  benzer  koyu  bir  siyasi  hayatı  görüldüğü  dönme  girilir.  “Jön  Türkler” 
adındaki örgütlenme partileşerek İttihat ve Terakki Cemiyetini kurar. Aydın kesimin desteğini 
alan partinin ulusçuluk politikası her alanda yaygınlık kazanır. Sanat ve mimaride ulusal bir 
üslup yaratılır.