T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

Ekspert ishiga ta’sir qiluvchi faktorlar. Ekspertlar ishida 
psixologik faktorlar juda muhim rol o ‘ynaydi. Avvalom bor 
ekspertlar ekspertiza natijalaridan foydalanish javobgarligidan ozod 
boMishlari kerak. Gap shundaki, yechim qabul qilayotgan kishi 
javobgarlikni boshqalarga yuklashi kerak emas, balki javobgarlikni 
o ‘zi tanlovga psixologik chegaralar yuklaydi, bu esa o ‘z navbatida 
altemativlami baholashda xalaqit beradi. Bu hali hammasi emas, 
ekspert tomonidan berilgan baho o ‘zaro shaxsiy munosabatlarga 
ham bog‘liq bo4ishi mumkin va gohida ekspertning shaxsiy 
qiziqishi, ya’ni uning neobyektivligi hamda boshqa sifatlari ham 
ta ’sir qilishi mumkin. Boshqa tomondan, ko‘pincha muammoning
150

---

inurakkabligi bir odam imkoniyatlari darajasidan chiqib ketadi. Va 
bu 
yerda 
ekspertlami 
ishiga jam oa 
faoliyati 
qo‘shimcha 
imkoniyatlar ochadi. Shu bilan birga ekspertlaming o‘zaro harakati 
ulaming faoliyatini qo‘llab-quvvatlash bilan birga, ularga salbiy 
la’sir ko'rsatishi ham mumkin. Shuning uchun turli ekspertiza 
usullaridan foydalaniladi: anonim va ochiq so‘rovlar va anketa 
toMdirish, majlislar, diskussiyalar, sudlar, ilmiy sovetlar. Ekspert 
tanlovining tipik ko‘rinishlarini qarab chiqamiz.
13.2. Ekspert fikrlariga ishlov berish usullari. «DELFI» usuli
Eng 
sodda 
variant 
quyidagicha: 
ekspertlarga 
berilgan 
altemativalami baholash uchun anketalar tarqatiladi. T o‘ldirilgan 
anketalarni yig‘ib olinadi, qayta ishlanadi va olingan m a’lumot 
umumivlashtirilgan ko‘rinishda yechim qabul qiluvchi kishiga 
beriladi. Amaliyotda ko‘pincha qator savollar tug‘iladi, aniq holda 
qaysi ekspertlar fikrini ishlash usulidan foydalanish kerak.
Faraz qilaylik, masalan, ekspertlar altemativalami sonli shkala- 
larda 
baholashsin. 
qj(x,) 
- 
altemativani j-ekspertni 
bahosi 
(i= uim uarnm o bo‘yicha j= u e k s p e r t bahosi desak qi 
(x,), ..., q n(xi)) 
baholami «haqiqiy xususiyatni» 
q(xj) 
ni «o‘lchovi» deb q ^ ) -
q(xi) 
-cheklanishni tasodifiy deymiz. Yaqinlashuv sifatida quyidagi 
statistikani olamiz.
qq(xi)= qq(q i(X i),... , q„(xj))
Umumiy bahosi sifatida o ‘rtacha
q q(xi)= i Z q j( x O ;y o k i
я „I 
n , . \
Altemativalami bitta son bilan baholash mumkin boim agan 
holda, ekspertlarga har bir ko‘rsatkich bo'yicha baho berish taklif 
qilinadi. Masalan, ishlab chiqarilayotgan buyum sifatini bahosi 
quyidagi baholardan yig‘iladi: sotsial belgilar bahosi (talab 
darajasi), funksional belgilar bahosi (belgilanishiga mos kelish 
darajasi), iqtisodiy, estetik va h.k. Bu holda quyidagi sonlar 
to ‘plamiga ega bo‘lamiz. qjk(xj) - bu yerda k-belgi nomeri. Bu 
sonlardan tashqari ekspertlardan muhimlik darajasini baholash 
so'raladi. Har bir ko'rsatkichni Vjk belgilasak u holda
151

---