T. S. Malikov

Savdo ustamasi savdo tashkilotlarining mahsulotni realizatsiya 
qilish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarini (muomala xarajatlarini) va ular-
ning foydasini qamrab oladi. Hozirgi paytda savdo ustamalari markaz-
lashtirilgan tarzda tasdiqlanmaydi, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan alo-
hida tovarlar bo‘yicha ularning yuqori chegarasi mintaqaning mahalliy 
ma’muriyati tomonidan belgilanadi. 
Baho yuqorida sanab o‘tilgan barcha elementlarni o‘zida mujas-
sam etmasligi ham mumkin. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini 
sotib olish bahosida qo‘shilgan qiymat solig‘i mavjud emas. Shuning-
dek, barcha tovarlar ham aksizosti tovarlari bo‘lavermaydi, ayrim tovar-
lar esa vositachilarsiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri iste’molchilarga sotiladi. 
Xilma-xil 
bo‘lishiga 
qaramasdan, 
bozor baholari erkin iqtisodiyot-
da talab va taklifga muvofiq ravishda o‘rnatiladi. Hukumatning baho-
larni shakllantirish tizimiga aralashuvi (bunday deyilganda, odatda, to-
varlarga baholarni shakllantirish jarayoni va baholar tizimi tushuniladi),
jahon amaliyotining ko‘rsatishicha, ko‘pchilik hollarda, iqtisodiy va-
ziyatni murakkablashtiradi. Buning sababi shundaki, davlat organlari, 
odatda, o‘zlarining biznesga ishtirok etishlari natijasida qo‘shimcha xa-
rajatlarni vujudga keltiradi. 
Baholarni aniqlashning turli-tuman konsepsiyalari mavjud. Ular-
ning asosiylari quyidagilardan iborat: 
• sof qiymat asosida baholarni aniqlash (muallifi G.S. Strumilin); 
• baholarni o‘rtalashtirilgan qiymat asosida aniqlash (D.D. Kon-
dratov); 
• takror ishlab chiqarish baholari (V.S. Nemchinov); 
• obyektiv asoslangan tarzda baholash (L.S. Kantorovich); 
• oxirgi xarajatlarning baholari (S.S. Shatalin). 
• va boshqalar. 
Bahoni hisoblashning “o‘rtacha xarajatlar va foyda” metodi o‘z 
asosiga ishlab chiqarishning o‘rtacha chiqimlari va ustamasini oladi. 

---

173
Bunda baho ishlab chiqarish chiqimlari va foydaning yig‘indisi sifatida 
qaraladi. Bu yerda foydaning qismlari esa foydalanilayotgan mehnat va 
tabiiy resurslarga, kapitalga proporsional ravishda aniqlanadi. Bu me-
todga ko‘ra mehnatning qiymati bahoning asosi bo‘lib xizmat qiladi. 
Bunday yondashuv erkin bozor tizimi nuqtai nazaridan o‘zini 
oqlamaydi, chunki ko‘p XYuSlar o‘z tovarlarini yuqori bahoga ega bo‘-
lishga intilib, xarajatlar va foyda bilan baholamasdan, balki xilma-xil 
omillarni hisobga olgan holda baholaydi. Holbuki, amaliyotda ana shun-
day bo‘lishi mumkin ekan. Har holda buni neoklassiklar tasdiqlaydi. 
Ularning qarashlaricha, ne’matlarni ishlab chiqarish va realizatsiya qi-
lish xarajatlari shu mahsulotni sotib olish kerakligi yoki yo‘qligi xusu-
sidagi iste’molchining tegishli qarori bilan hech qanday umumiylik 
tomoni yo‘q. Bu joyda uni haqiqatdan ham tashvishga soladigan narsa 
iste’moldagi optimallilikdir. Agar u shu tovarni o‘z ehtiyojlarini qondi-
rish uchun yuqori sifatli deb e’tirof etsa, baholarni qoplashga mo‘ljal-
langan xarajatlarni (bu yerda yana shu narsani ham hisobga olish kerak-
ki, u o‘zining ish haqiga bu mahsulotdan tashqari yana boshqa bir qan-
cha mahsulotlarni ham sotib olishi kerak) asosli deb hisoblasa, u holda u 
shu mahsulot o‘zida mujassam etgan foydalilikka asoslangan holda qa-
ror qabul qiladi. Tovarda mujassamlangan foydalilikni esa hech qachon 
shu mahsulotni ishlab chiqarish qiymatiga tenglashtirib bo‘lmaydi. Shu-
ning uchun ham, baholarni shakllantirishning ikkinchi metodini “bozor