Табиий тилда баён қилинган фикрларнинг компьютер томонидан тушунилиши ва ҳосил қилиниши

2.3.Содда гапларда шаклий фарқлилик ва мазмуний ўхшашлик
Содда гаплар тадқиқот объекти сифатида ўзбек ва хориж тилшунослигида жуда кўп ўрганилганлигини юқорида таъкидлаган эдик. Тадқиқотимизнинг бу қисмида содда гапларда шаклий фарқлилик ва мазмундаги ўхшашлик масаласини кўриб чиқамиз. Бу борада ўтган асрнинг 80-йилларида Р.Сайфуллаеванинг тасдиқ ва инкор гапларнинг синоним бўлиб келиши ҳақидаги тадқиқотининг алоҳида ўрни бор. Бу тадқиқот ишида кўплаб содда гаплар бадиий асар ва сўзлашув нутқидаги гаплар таҳлилга тортилган. Масалан, “Қиз ўз латофати билан мени ишққа чақирар эди. У ғолиб келди” гапига “Мен уни севиб қолдим”, “У менга ёқиб қолди”⁷⁵ гаплари синоним эканлигини таъкидлайди. М.Ҳайназарованинг филология фанлари номзодлиги учун ёзган “Сўроқ гапларда шакл ва мазмун номувофиқлиги” диссертацияси, Д.Лутфуллаеванинг “Тасдиқ гапларда инкор ва шаклий мазмуний номувофиқлик” мавзусидаги номзодлик диссертацияси, “Гапнинг семантик-синтактик қурилиши қолипи ва пропозитив структураси ўртасидаги муносабати” мавзусидаги докторлик иши тадқиқотларини мисол қилишимиз ҳам келтиришимиз мумкин. Юқоридаги ишларда шакл ва мазмундаги номувофиқлик тадқиқ этилган бўлса-да синонимия ҳодисаси эътибордан четда қолган ёки ишнинг кўлами нуқтаи назаридан муносабат билдирилмаган. Масалан, Бироқ Низом ҳозир бу бахтдан маҳрум. (П.Қодиров “Авлодлар довони”) гапининг кесими бенасиб/дир, бебаҳра/дир, баҳраманд эмас сўзлари билан алмаштирилса ҳам, “Низомнинг бахтга эга эмаслиги” маъноси англашилади. Бундай СҚ (кейинги ўринларда сўз қолиплари деб ўқилсин)ларнинг маҳрум сўзидан ташкил топган СҚ (сўз қолипи)дан фарқи шуки, уларда кесим ўзига тобе бўлган бўлакни жўналиш келишигида қўлланилишини талаб қилади, шунингдек, бу СҚлар инкор гап ҳисобланса, кесими маҳрум сўзидан ташкил топган гаплар тасдиқ гапдир⁷⁶. деб келтириш билан бирга бундай гапларнинг бир маъно атрофида бирлашишини таъкидлайди. Кўриниб турибдики, таҳлилга тортишда олинган гап шакл ва мазмундаги қарама-қаршиликнинг ўзи билан чекланган.
Синонимиянинг диалектикаси шундаки, ўхшашлик бир вақтнинг ўзида фарқларни англатади. Синонимиянинг ягона принципи таркиб текислиги ва ифода текислиги ўртасида тўлиқ параллелликнинг йўқ экани. “Худди шу аҳамиятга эга бўлган (умумий маъно ядроси) синонимлар бир хил ҳодисаларни, алоқаларни ва объектив воқеликнинг муносабатларини билдирувчи бошқа моҳиятга эга”⁷⁷, улар таркибий жиҳатдан фарқ қилади ва қўшимча сояларни билдиради. Тилшунослар томонидан ўхшашлик бутунлай таркиб текислигига, фарқлар ифода текислигига тегишли эканлиги ҳам эътироф этилади.
А.В. Бондарконинг фикрига кўра “Нотиқ бир хил семантик таркибни (ҳар қандай ҳолатда ҳам, ўзгармас семантик асосга эга бўлган таркибни) семантик инвариантни талқин қилиш нуқтаи назаридан бир-биридан фарқ қиладиган турли хил воситалар билан ифодалаши мумкин”⁷⁸
“1) Умумий маъно муаммоси анча мунозарали масала сифатида гавдаланади;
2) Маъно умумийлиги мунозарали муаммо сифатида гавдаланади;
3) Маънодаги умумийлик жиддий муаммо тарзида гавдаланади;
4) Маънонинг умумийлик жиҳати муаммо сифатида анча мунозарали эканлиги маълум бўлади.”⁷⁹
Гапда акс эттирилган когнитив вазият, воқеликнинг бир бўлаги ва унинг семантик-синтактик моделига қаратилган. Биттаси томонидан ташкил этилган иккита ёки ундан ортиқ модел услублар фарқига эга бўлган, номланган компонентлар бир хил типик қийматни ифодалаши мумкин. Шунингдек, Золотованинг грамматик хусусиятларни семантик хусусиятлар билан таклиф қилишда корреляцияни излаш”⁸⁰ ҳақидаги фикри ҳам муҳим аҳамиятга эга. Муаллиф томонидан синонимликни аниқлаш гапни ташкил этувчи элементар синтактик шаклларнинг семантик функцияларини белгилашдан бошланади ва гап моделларининг типик қийматларини ажратиб кўрсатиш билан якунланади, деган қарашга кўра, юқорида таҳлил қилинган гаплардан ҳам ўз тасдиғини топди. Гапнинг типик маъноси тўғрисидаги таълимотга кўра, одатда объектив вазиятлар жумла таркибида акс этади, бунинг ифодаси учун жуда аниқ лингвистик воситалар мавжуд. “Агар аниқ вазиятларни акс эттириш маълум бир лексик бирликларнинг маълум мувофиқлиги туфайли амалга оширилса, у ҳолда баъзи бир лексемалар синфларининг (баъзи бир семантик турларнинг лексик бирликлари) типик мувофиқлиги туфайли типик объектив вазиятлар кўрсатилиши мумкин.”⁸¹ Бу борада Леденев томонидан кўп ўлчовли когнитив вазият, синтактик қайта ишлашнинг барча босқичларини босиб ўтган ва чизиқли синтактик кетма-кетликда амалга оширилган, дастлабки ақлий шаклланишдаги тушунчалар ўртасида мавжуд бўлган барча муносабатларни сақлаб қолиши таъкидланади. Жумладан, таркиби жиҳатидан фарқ қиладиган, аммо битта одатий ҳолатни такрорлайдиган бир қатор жумлаларни когнитив жиҳатдан синоним сифатида тан олиш мумкин. Таркибий жиҳатдан ҳар хил жумлаларда, масалан: Сўнг мониторда бошқотирмаларнинг жавоби кўрсатилади⁸². Сўнг бошқотирмаларнинг жавоби мониторда кўрсатилади; мониторда кўрсатилиши одатдаги битта таркибни акс эттиради, амалга ошириладиган иш ва унинг воситасини гап таркибида келиш ўрни ўзгарган холос. Ҳаракат ва у йўналтирилган объект ўртасидаги муносабатлар ўзгаришсиз қолмоқда. Вазиятли ёндашув нуқтаи назаридан, “гап нафақат предикатив, балки номинатив бирлик ҳамдир, чунки у ўзининг идеал томони билан муайян объектив вазиятни, моддий томони билан (уни ташкил этувчи моддий бирликларнинг комбинацияси) акс эттиради. Бу ўринда синтактик синонимларни энг асосли тушуниш учун маълум бир тилнинг ривожланишида ушбу босқичидаги турли хил синтактик конструкциялари, уларнинг асосий лексик таркиб ва грамматик маъно яқинлиги, грамматик позициянинг ўзига хослиги билан аҳамиятли эканлигини инобатга олиш муҳим.
Фактлар шуни кўрсатадики, синтактик синонимларнинг хусусиятларини сўз бирикмаси ёки қўлланилиш доиралари билан алоҳида чеклаш мумкин эмас, чунки функционал-семантик муносабатлар нуқтаи назаридан ушбу тоифаларнинг элементлари ўзаро таъсир қилади ва ўзаро тўқнашади. Биз иккинчи нуқтаи назарга риоя қиламиз: “Мамнуният билан айтиш мумкинки, бизда луғатчилик анъанаси бениҳоя қадимий.”⁸³ – Бизда луғатчилик анъанаси бениҳоя қадимий эканлигини мамнуният билан айта оламан. Бу ерда бир хил фикрни ифода этадиган содда ва мураккаб жумлалардан фойдаланилган, улар синоним. Аммо шуни айтиш керакки, ҳар хил типдаги синонимик конструкцияларда умумийлик, ўхшашлик фақат гап таркибида очиб берилади⁸⁴. Шунинг учун тадқиқот ишимиз содда дарак гаплар синонимияси мавзусида бўлса-да, содда дарак гап ва қўшма гапларнинг ҳам синоним бўла олишини киритиб ўтишни лозим топдик. Масалан, қуйидаги қўшма гапни таҳлил қилиб кўрамиз: