Табиий тилда баён қилинган фикрларнинг компьютер томонидан тушунилиши ва ҳосил қилиниши

1. “Алоҳида таъкидламоқ жоизки, нутқ маданияти жамият маданий-маърифий тараққиётининг, миллат маънавий камолотининг муҳим белгиси.”⁸⁵
2. Нутқ маданияти жамият маданий-маърифий тараққиётининг, миллат маънавий камолотининг муҳим белгиси.
Ёки
1. “Хорижий тилларни ўқитишда ривожланган чет давлатларининг етакчи таълим муассасалари билан ҳамкорлик алоқаларини йўлга қўйиш алоҳида аҳамиятга эга.”⁸⁶
2. Таъкидлаш лозимки, Хорижий тилларни ўқитишда ривожланган чет давлатларининг етакчи таълим муассасалари билан ҳамкорлик алоқаларини йўлга қўйиш алоҳида аҳамиятга эга.
Бобимизнинг аввалги қисмларида гапнинг мазмуни сақлаб қолган ҳолда уни ўзгартиришнинг бир неча турларини кўриб чиқдик. Шунингдек, гап таркибидаги сўз тартибини ўзгартириш билан боғлиқ ҳолда ҳам синтактик синонимия сақланишини бизгача амалга оширилган тадқиқотлар мисолида (бадиий асарлардаги гаплар мисолида) кўриб чиққан эдик. Қуйида айтмоқчи бўлганмиз эса илмий матнда келган гап таркибидаги сўзлар тартибини ўзгартириш билан боғлиқ ҳодисадир:
1. “Ўзбек тилининг ривожи ва адабий тил бўлиб шаклланишида буюк мутафаккир-шоир, олим, қомусий билимлар соҳиби Алишер Навоийнинг хизмати беқиёс.”⁸⁷
2. Буюк мутафаккир-шоир, олим, қомусий билимлар соҳиби Алишер Навоийнинг ўзбек тилининг ривожи ва адабий тил бўлиб шаклланишида хизмати беқиёс.
3. Алишер Навоийнинг ўзбек тилининг ривожи ва адабий тил бўлиб шаклланишида буюк мутафаккир-шоир, олим, қомусий билимлар соҳиби СИФАТИДА хизмати беқиёс.
Юқорида келтирилган икки гапда фақатгина сўз тартиби ўзгарган, учинчи гапда сўз таркиби ўзгариши билан бирга сифатида сўзи ҳам қўшилган, мазмунан айнанликка ҳеч қандай таъсир қилмаяпти.
1. “Ўзбек ҳикоячилигида сўнгги жумланинг хилма-хил шакллари учрайди.”⁸⁸
2. ҲИКОЯЧИЛИГИМИЗДА сўнгги жумланинг хилма-хил шакллари учрайди.
Бу ўринда сўз бирикмаси сўз билан ўзгартирилмоқда. Масаланинг муҳим томони шундаки, Ўзбек ҳикоячилиги сўзи ҳикоячилигимизда сўзи билан алмаштирилганда масала ўзбек ҳикоячилиги ҳақида кетаётганлигини билиш учун матн муаллифининг ўзбек миллатига хослигини билишга эҳтиёж туғилади.
Тадқиқотимизнинг шу вақтга қадар амалга оширилган таҳлилларда асосан сўзни (қўшимчаларни ҳам) синонимига алмаштириш, янги сўз қўшиш ва муайян сўзни олиб ташлаш, сўз тартибини ўзгартириш билан гап мазмунида ўзгариш содир бўлмайдиган ўринларни кўрдик. Қуйида мазмун масаласи билан боғлиқ бошқа бир ҳодисани кўриб чиқамиз.
Маълум пропозиция турли даражадаги, синтактик структура орқали ифодаланади: гап орқали, оборотлар орқали, ҳатто содда гап таркибидаги айрим сўзлар ва грамматик шакллар ҳам алоҳида пресуппозиция ифодалаб, шу содда гапни семантик мураккаблаштириши мумкин. Бундай вақтда айрим сўз ёки грамматик шакл орқали ифодаланган пропозиция ўзининг энг ихчам шаклига эга бўлади. Сўзловчи ва тингловчи учун унинг тушунарли бўлишида пресуппозиция ёрдамга келади. Шунинг учун ҳам кейинги даврларда гапинг пресуппозиция томони лингвистлар диққатини кўпроқ жалб этмоқда⁸⁹.
Тилшунослар ўртасида бу тил ҳодисаси сифатида турлича талқин қилиб келинади. Пресуппозиция (пресумпция) тушунчаси немис мантиқшуноси Г. Фреге ғоялари билан боғлиқ. Унинг таъкидлашича, пресуппозиция ҳукмнинг табиий асоси. Масалан, Иккинчи мисолда эса, маъно кўчишига кўпроқ “бутун-қисм” алоқаси асос бўлгандек кўринади.⁹⁰ёки Иккинчи мисолда эса, маъно кўчишига кўпроқ “бутун-қисм” алоқаси асос бўлгандек кўринмайди, деган маъно кўчиш ҳодисаси борлигини, бироқ бунда бутун-қисм асос эмаслиги ҳақидаги ҳукмга табиий асос мавжуд. Г. Фреге фикрича, асосий ҳукм кўпинча бошқа яширин ҳукм билан бирга келади. У мавжудлик билдирувчи иккинчи даражали яширин ҳукмнигина пресуппозиция ҳисоблайди⁹¹. Э.Кинен амалий ва мантиқий пресуппозицияларга ажратишни тавсия этади. Биринчиси сўзловчининг индивидуал билими структураси, иккинчиси эса гаплар ўртасидаги семантик муносабатда акс этади⁹². Бу борада Л.Васильев эса маъно компонентларини маълум маънога боғланиш даражасига кўра мажбурий ва факультатив (потенциал) маъно компонентларига бўлиб тадқиқ қилади. Улардан биринчиси маънонинг сигнификатив (семантик) аспектига оид ва унинг тил бирлиги сифатида мавжуд бўлиши учун, албатта, зарур бўлса, иккинчиси денотатив аспектга пресуппозиция планига оидлигини ва бу компонент фақат нутқда пресуппозиция орқали англашилишини кўрсатади. Унинг фикрича, факультатив компонентлар маънонинг семиотик имкониятларини кенгайтиради. Масалан, хабар қилди конструкцияси маъносида хабар қилиш усуллари айтмоқ, ёзмоқ, телефон қилмоқ, телеграмма бермоқ каби феъллар орқали ифодаланиши мумкин бўлган факультатив компонентлар мавжуд⁹³. Юқоридаги конструкцияда хабар қилишнинг қайси усулдан фойдаланганлиги фақат пресуппозиция тил эгаларининг тил ҳақидаги амалий билимлари орқалигина маълум бўладиган ҳодиса.
В.Гумбольдтнинг «ҳар қандай тушуниш бир вақтнинг ўзида тушунмасликдир» антиномияси, А.Потебнянинг сўзларнинг «образ маркази» (“яқин маъно”) ва «узоқ маъно»лари каби индивидуал психологик қарашлари ҳам ҳозирги тилшуносликдаги пресуппозиция тушунчаси билан бевосита боғлиқдир⁹⁴. Тилшуносликда “пресуппозиция” атамасининг қўлланилиши П.Стросон номи билан боғланган, у тилда импликациянинг алоҳида тури бор эканлигини кўрсатади. Импликациянинг бу тури Г.Фрегенинг “табиий асос”ига жуда яқин талқин этилади. Ҳар икки муаллиф пресуппозицияни ҳам гаплар ўртасидаги семантик муносабатдан келтириб чиқаради. Бу муносабатни “Х Уни тақозо этади” формуласи билан ифодаланади. “Мэри комнатани тозалади” конструкциясида “комнатанинг ифлос эканлиги» пресуппозицияси мавжуд. “Мэри комнатани тозаламади” конструкциясида ҳам шу пресуппозиция сақланади⁹⁵. Бугунги кунда пресуппозицияни маълум жумла ва у ифодалаётган пропозицияни тўғри тушунилишига имкон берадиган сўзловчилар ўртасидаги “билишнинг умумий фонди”, “олдиндан билишнинг жами” сифатида белгилаш кенгроқ тус олмоқда⁹⁶.
Тилшуносликда пресуппозиция атамаси остида муайян жумла таркибида бевосита ифодаланмаган, яширин ҳолда акс этган маъно тушунилади. Пресуппозиция тушунчаси контекст (ушбу тил бирлигининг лингвистик қуршови) ва вазият (ушбу жумланинг экстралингвистик субстрата, юзага чиқиш шарт-шароити) тушунчаларини ўз ичига олади⁹⁷. Масалан, “Аслида, миллат шу учликнинг бир бутун яхлит қиёфаси.”⁹⁸ жумласидаги ахборот матн билан боғлиқ. Ахборот мавзуси бўлган “Ҳар бир халқнинг ўтмиши, бугуни ва эртаси мавжуд,”⁹⁹ гапидан кейин келганлиги билан изоҳланади, маълум бўлади. Олдинги гапдаги фикр халқнинг тарихи, бугуни ва эртаси борлиги ҳақида боради. Шунинг учун юқоридаги гап “ҳаёт бўлган барча халқнинг кечаси, бугуни ва эртаси мавжуд” пресуппозициясига эга. Матндан ташқарида пресуппозиция ҳодисаси мавжуд бўлмайди. Масалан, Кайковуснинг “Қобуснома” асарида Хорун ар-Рашиднинг туш кўргани ва тушида барча тишлари тушиб кетганлиги айтилиб, шоҳ туш таъбир қилувчини чақиртиради ҳамда туш таъбирини сўрайди. Тушни таъбирини айтувчи шоҳга “барча қариндошлари ўлиб кетиб, ёлғиз ўзи қолишини” айтади ва шоҳ унга юз дарра уришни буюради. Ниҳоят бошқа бир туш таъбир қилувчи шоҳга “барча қариндошларингиздан кўра Сизнинг умрингиз энг узуни бўлади” деган гапни айтгач, шоҳ унга юз танга олтин беради.¹⁰⁰ Аслида айтилган ҳар икки таъбирнинг маъноси бир, яъни шоҳнинг барча қариндошлари шоҳдан аввал вафот этади.
Н.Арутюнованинг таъбири билан айтганда, 60-йилларнинг ўрталарига келиб, гап семантикасига “штурм” бошланди. Гап семантикасига қизиқишнинг уйғонишига лингвистик назария ривожига таъсир этган бир қатор омиллар: лингвистиканинг гап мазмуни – пропозицияга алоҳида диққат қилувчи мантиқ билан муносабатининг янги поғонага кўтарилиши, тил ва нутқнинг маъно томонига умумий бурилиши, нутқ фаолиятининг прагматик компонентига эътиборнинг кучайиши, гапга ўзининг махсус маъноси бўлган тил белгиси сифатида қарашнинг вужудга келиши ҳамда гапларнинг мазмуний эквивалентлиги тушунчасига таянадиган синтактик трансформация назариясининг вужудга келиши сингари омиллар туртки бўлди. О.Есперсен ҳам тилшуносликда шаклни мазмундан ажратишга ҳаракат қилган Г. Суит ва бошқа тилшуносларни танқид қилар экан, шакл ва мазмун ўзаро узвий боғлиқ эканлигини, лисоний ҳодисанинг бу икки томонига эътибор бериш ҳар қандай тилшуносликнинг асосий вазифаси эканлигини уқтиради. Унинг фикрича, ҳар бир тилшунос ҳодисани икки томонлама – шаклдан маънога ёки маънодан шаклга қараб текшириши мумкин¹⁰¹. Биринчиси семасиологик, иккинчиси ономасиологик ўрганиш объекти бўла олади.
Ҳар қандай гап семантикасида пропозитив мазмундан ташқари, сўзлашувчининг коммуникатив нияти ва мумкин бўлган модалликдан бири иштирок этиши керак бўлади. Бошқача айтганда, пропозициядан реал гап мазмунига ўтиш учун пропозитив рамкадан ташқари, яна икки рамкани – модаллик ва коммуникатив рамкасини қўшиш зарур бўлади. Кейинги ҳар икки рамка ҳар қандай гап мазмуний тузилишининг зарурий узви ҳисобланади¹⁰². Шундай қилиб, ҳар қандай гапнинг мазмуний тузилиши мураккаб, кўп қиррали характерга эга, унда энг камида уч узв: 1) пропозитив, 2) модал, 3) коммуникатив узвлар иштирок этади. Гапнинг мазмуний тузилишини ташкил этган юқоридаги узвлардан энг асосийси объектив борлиқдаги айрим вазият ёки воқеаларни акс эттирувчи пропозитив тузилиши билан характерланади.
Баъзи тадқиқотчилар лексик элементлар (боғланишлар, предлоглар, зарралар, модал сўзлар) билан ажралиб турадиган конструкцияларни, лексик-синтактик синонимияга ва морфологик элементлар (сўз шакллари) билан фарқ қиладиган конструкциялар – морфологик-синтактикага ҳам эътибор қаратади. Боғловчилар ва предлоглар (синтактик лексика) ва сўз шакллари улар томонидан синтактик синонимиянинг асосий хусусиятлари сифатида тан олинади. Ҳамма олимлар ҳам бу фикрга қўшилмайдилар. Синонимлар, иккинчисининг ўрнига ишлатилган, синонимик жумлаларни ташкил қилиши ёки ўзаро синоним бўлмаган сўзлар бўлиши ҳам мумкин. Бу эса матнли синонимларга тегишли ҳодиса сифатида қаралади. “Дарс якунида тўпланган карточкалар сонига қараб, ғолиб гуруҳ аниқланади. Фаол ўқувчилар баҳоланади.”¹⁰³