Tabiiy gaz tarkibidagi nordon gazlarni fizik kimyoviy usul bilan ajratish jarayonini takomillashtirish

1.3. Tabiiy gazning fizik- kimyoviy xossalari. 
Avvalo biz tabiiy gazni tashish deganda, kondan qazib olinayotgan tabiiy 
gazni hech qanday isrofgarchilikka yot qo'ynrasdan uni istemolchilarga sof, toza 
holda yetkazib berishni tushunishimiz kerak deb o‘ylayman. Buning uchun esa biz 
albatta tabiiy gaz to'g'risidagi barcha ma'lumotlarga ega bo‘lishimiz shart. 

---

16 
Jumladan tabiiy gazni kimyoviy tarkibi, tasnifi ularning asosiy fizikaviy 
xossalarini bilishimiz darkor. Kondan qazib olinayotgan tabiiy gazni 
iste‘molchilarga 
yetkazib 
berishdan 
oldin 
uning 
tarkibidagi 
keraksiz 
qo'shimchalarni ajratishimiz va zarur bo‘lsa ba'zi bir qo'shimchalarni 
qo'shishimizga to'g'ri keladi. Ya'ni tabiiy gazni jo'natishga tayyor holatga 
keltirishimiz kerak bo‘ladi. Bu jarayonda kondan qazib olinayotgan gaz tarkibidagi 
qum, karroziya mahsulotlarini, kondensatlar, suv bug‘i va shu kabi mexanik qo' 
shimchalardan tozalanadi. Aks holda gaz tashiladigan quvir va boshqa jihozlarni 
yemirilishiga olib kelib, bir qancha salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Tabiiy 
gazlarni iste‘molchilarga jo'natishdan oldin uni quritib, og‘ir uglevadorodlardan 
tozalashdan tashqari, gaz hidini sezish uchun uning tarkibiga hid beruvchi 
kimyoviy birikmalar, vodorodlar qo'shish kerak bo‘ladi. Ko'p hollarda tabiiy gaz 
miqdori ko
‘
p bo‘lsa, uni istemolchilarga quvur transport orqali yetkazib beriladi. 
Barcha tashilayotgan gaz miqdorini aniq bilishimiz uchun biz gaz quvurlarini 
hisoblashni bilishimiz zarurdir. Bunga asosan gaz quvurlarining texnologik hisobi 
katta ahamiyat kasb etib, unga quvurning gidravlik hisobi ham beradi. Unga 
quvurlarda bosim yo‘qolishi, kompressorlar asosidagi masofa quvurlarni muqobil 
hisoblari, gaz quvurlarining o'tkazuvchanlik qobilyatini aniqlashtirish kiradi. 
Demak gaz quvurlarini hisoblash bizga qancha miqdordagi gaz tashilayotganini 
oson aniqlashimizga yordam beradi. 
Tabiiy gazlar karbonsuvchil va nokarbonsuvchilardan tashkil topgan bo‘lib, 
tabiiy gazlar qatlamda sof gaz holida, neftda erigan holda va suvda erigan holda 
uchrashi mumkin. Tabiiy gazlarning umumiy ko'rinishi C
n
H
2n+2
ko'rinishidagi 
ifodadan aniqlanib, metan gomologlari qatorida tashkil topgan bo‘ladi. 
Tabiiy gazlar tarkibidagi nokarbonsuvchil gazlardan azot (N
2
), uglerod IV 
oksidi (C0
2
), uglerod sulfida (H
2
S), inert gazlardan argon Ar, geliy He, krypton Kr, 
ksinon Xe, merkaptanlar (R
5
H) bo‘lishi mumkin. Tabiiy gaz tarkibiga kiruvchi 
metan gaz gomolotlari C
4
dan C
41
gacha boladi. Ya'ni quyidagilar metan-CH
4
, 
etan-C
2
H
6
, propan-C
3
H
8
, butan-C
4
H
10
. Demak C
5
dan C
9
gacha suyuq moddalar, 

---

17 
C
10
-C
20
quyuq va C
20
dan yuqorilari esa qattiq moddalar hisoblanadi. Tabiiy gaz 
tarkibida eng yengil suyuq, karbonsuvchilar erigan holda ham uchrashi mumkin. 
Bular C
5
dan C
9
gacha boTib ,ular kondensatorlar deb ataladi. Tarkibida erigan 
kondensatorlar boTgan tabiiy gaz konlarni gazkondensat konlari deb yuritamiz. 
Tabiiy 
gazlar 
qanday 
konlardan 
olinayotganligiga 
va 
tarkibidagi 
kompanentlarning miqdoriga qarab tasniflanadi: 
l. Sof gaz konlaridan tabiiy gazlar. Bunday gazlarda yuqoridagi 
karbonsuvchilar deyarli bo‘lmaydi. Bu gazlar quruq ya'ni sof gazlardan iborat 
bo'ladi. 
2. Neft bilan birga bo‘linadigan yo'ldosh gazlar. Yo‘ldosh gaz- neft tarkibida 
erigan tabiiy gaz bo" lib, qatlam va quduq konidan neft harakatlanib yer yuziga 
ko'tarilish davomida undan ajraladigan gazdir. Shuning uchun yo'ldosh gazlar 
tarkibida quruq gazlar ayniqsa metan CH
4
kam bo‘lib, etan, propan, butan kabi 
karbonsuvchilar ko'proq bo'ladi. 
3. Gazkondensat konlaridan olinadigan tabiiy gazlar. Bu gazlar quruq gazlar 
va suyuq holdagi kondensatlar aralashmasidan iboratdir. Har uch guruhlardagi 
gazlar asosan metan+pentan (ya'ni CH
4
-C
5
H
12
) komponentlarining miqdori bilan 
sarf qilinadi.Aslida biz barcha konlarni quyidagi sakkiz turga ajratishimiz mumkin. 
4. Bu kon sof gaz koni bo" lib, bundagi gaz miqdori 100% ni tashkil etadi. 
Ya'ni V
r
=l; 
5. Bu kon neft hoshiyali gaz kondir. Bundagi tabiiy gaz miqdori 75% dan to 
100% oralig'ida bo4ib, ya'ni 0,75r
6. Bunday konlar neftgaz konlari deyiladi. Bunday konlardagi tabiiy gaz 
miqdori hamma mahsuldor qatlam hajmining yarmidan to % qismiga bo'lgan 
hajmni o'z ichiga oladi, ya'ni 0,5r
<0,75. 
7. Bu kon gazli neft konidir. Bunday konlardagi tabiiy gazning miqdori 25% 
dan yuqori va 50% dan pastda bo'lishi mumkin, ya'ni 0,25r
<0,5. 
8. Bu konlar gaz shapkalari neft konlari deb atalib, bunday konlardagi tabiiy 
gaz miqdori juda kam yoki 25% dan ham kamroqni tashkil etadi, ya'ni V
r
<0,25. 

---

18 
9. Bunday konlar sof neft konlari deyilib maxsuldor qatlamning hamma 
qismini neft egallagan bo'ladi, ya'ni tabiiy gaz umuman yo'q bo'ladi. 
10. Bunday ko'rinishidagi konlar neft kondensat konlari deyiladi. Bunday 
konlarda tabiiy gaz, neft va konbdensatlar turli miqdorlarda uchrashi mumkin. 
11. Bu turdagi konlar esa gazkondensatli konlar deyiladi. Bu yerda gazsimon 
karbonsuvchilar tarkibida erigan holda suyuq karbonsuvchilar, ya'ni tabiiy gaz 
tarkibidagi erigan holda suyuq kondensatlar mavjut bo"lib, ular butun mahsuldor 
qatlam hajmini egallab yotadi [10]. 
Tabiiy gazlar ular tarkibidagi kompanentlar miqdoriga qarab quyidagi 
tasniflarga bo" lishimiz mumkin: 
1) Metan miqdoriga ko'ra (hajm miqdoriga ko'ra %) Pastmetanli 0-30 
Kam metanli 30-70 o‘rtacha metanli 70-90 Yuqori metanli 90-100 
2) Og'ir gomologlar S miqdoriga ko'ra (hajm miqdoriga ko'ra %)
Pastmiqdorli 0-3; 
Kam miqdorli 3-10; 
O‘rtacha miqdorli 30% dan ortiq. 
3) Azot (N
r
) miqdorga ko'ra (hajm hisobida %) Past azotli 0-3; 
Kam azotli 3-10; CTrtacha azotli 10-30; Yuqori azotli 30% dan yuqori. 
4) Karbonat IV oksidli (CO
2
) miqdorga ko'ra (hajm hisobida %) Pastmiqdorli 
0-3; Kammiqdorli 3-10; o‘rtacha miqdorli 10-30; Yuqori miqdorli 30% dan ortiq. 
5) Vadorod sulfidning miqdoriga ko'ra (H
2
S) hajm hisobida % Oltingurgutsiz 
0,001 gacha 
Kam oltingurgutli 0,001-0,3 o‘rtacha oltingurgutli 0,3-1,0 Yuqori oltingurgutli
1 dan ortiq. 
Tabiiy gazlarning bunday mufassal tasniflanishiga sabab, uning tarkibidagi 
kompanentlarning miqdoriga (kondensat CO
2
) va H
2
S kabi moddalarning 
miqdoriga qarab konda tabiiy gazni tayyorlash inshootlari har xil bo‘ladi. 
Oltingurgutsiz va kam oltingurgutli konlarda tabiiy gazni oltingurgutdan 
tozalovchi inshootlar qurilmaydi. 

---

19 
Tabiiy gazlarning asosiy fizikaviy xossalari. Tabiiy gazlarning asosiy 
fizikaviy xossalaridan konlarning loyiha ko'rsatkichlarini hisoblashda, gazlarni 
konda davlat standartlariga mos holda tayyorlashda va gaz ishlab chiqish korxonasi 
hamda gazni naqliyoti bilan shug'ullanadigan korxona orasidagi o'zaro hisob-
kitoblarda ishlatiladi. Shundan kelib chiqib tabiiy gazlarning asosiy fizikaviy 
xossalarini doimo nazorat qilish kerak bo‘ladi. Agar gazning bosimi, hajmi va 
temperaturasi o'zgarsa, uning asosiy fizik xossalari ham o'zgarishini ko‘rish 
mumkin. Demak gazning asosiy fizik xossalari bosim, hajm va haroratga bog‘liq 
ekan, shuning uchun ham gazning fizik xossalarini muntazam ravishda nazorat 
qilish kerak ekan. 
Tabiiy gazlarning asosiy fizikaviy xossalariga — molekulyar massasi M, 
gazning zichligi p
r
, gazning qovushqoqligi y, gazning kritik parametrlari (P
k
, T
k
), 
va gazning o‘ta siqiluvchanlik koeffitsienti Z kiradi. 
Zichlik yoki hajm birligidagi massa deb — moddaning tinch holatidagi 
massasini uning hajmiga bolgan nisbatiga aytiladi. Gazning oddiy fizik sharoitdagi 
ya'ni bosim P
0
=101325 Pa=0,101 MPa=l at va temperatura t=0°C dagi zichligini 
uning molekulyar massasi bilan aniqlash mumkin: 
bu yerda: M- gazning molekulyar massasi; 22,41-har qanday 1 kg gazning 
fizik sharoitdagi hajmi. Hisoblashlarda ko'pincha gazlarning nisbiy zichligi 
ishlatiladi. Gazning nisbiy zichligi deb — shu gazning zichligining havo zichligiga 
nisbatiga aytiladi. 
bunda: p