Tabiy birikmalar kimyosi fanidan “ monosaxaridlarning xossalari va ularning xalq xojaligida qo`llanilishi”

Xavort proyeksiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Monosaxaridlarning siklik stereokimyoviy tuzilishini quyidagi formula orqali ifodalanish mumkin. Ushbu diagrammada D-aldogeksozaning piranoz shakli uchun a-izomer, uglerod atomlari, tekisligi ostidagi anomerik uglerodning -OH ga ega, b-izomer esa tekislik ustidagi anomerik uglerodning -OH ga ega. Piranozlar stul konformatsiyasini qabul qiladi. Ushbu konformatsiyada a-izomer eksenel holatda anomerik uglerodning −OH qiymatiga ega boʻladi, b-izomer esa ekvator holatida anomerik uglerodning −OH ga ega boʻladi.

• 
  
  

a-glyukopiranoza

• 
  
  

b-glyukopiranoza

II.Tajriba qism
II.1. Kimyoviy xossalari
Garchi monosaxarid shakarlari ko'p funktsiyali bo'lsa ham birikmalar, ular funksionalga xos reaksiyalarga kirishadi ular o'z ichiga olgan guruhlar, lekin bir necha o'zgartirishlar bilan olib dagi funktsional guruhlarning birgalikda mavjudligi bilan bog'liq bir xil molekula.



Ko'pgina monosaxaridlar tsiklik yarimatsetallarda mavjud, ammo ularda
yechim ular ochiq zanjiri bilan muvozanatda
aldegid yoki keton shakllari.
Shunday qilib, monosaxaridlar odatiy reaksiyalarning ko'pchiligiga uchraydi
aldegidlar va ketonlarning, spirtlar va yarimatsetallarning. Karbongidrat kimyosining eng jiddiy cheklovlaridan biri yordamida monosaxarid shakarni o'zgartira olmaslikdir asosiy reagentlar, chunki bu reagentlarning moyilligi
epimerikga asosli katalizlangan epimerizatsiyani tetiklaydi monosaxaridlar yoki izomerik ketozlar.



Glyukozaning asosli katalizlangan epimerizatsiyasi

D-glyukozaning D-fruktozaga asosiy katalizlangan endiol almashinuvi

Monosaxaridlar tarkibidagi funksional guruhlar tabiatidan kelib chiqqan holda turli xil kimyoviy xossalami namoyon qiladi. Quyida ularning ayrim kimyoviy xossalari haqida ma'lumotlar keltirilgan:

1. Glyukoza HJ yordamida qaytarilganda 2-yodgeksan hosil bo'ladi.
C6H12O6 -----^HJ------ CH3-CHJ-CH2-CH2-CH2-CH3
2 . Glyukoza oddiy sharoitda oksidlansa, glyukon kislota hosil bo'ladi.
C6H12O6 -----^[O]------ CH2OH(CHOH)4-COOH
3. Glyukozani atsillab pentaasetilli hosila olinadi.
C6H12O6 + 5(CH3-CO)2O —► C6H7O(OCOCH3)5 + 5CH3COOH
4. Monosaxaridlar qaytarilsanda ko'p atomli spirtlar hosil bo'ladi.

CH2OH(CHOH)4-CHO + H2 -- ------ CH2(O H H CHO H)4-CH2(OH)

5. Monosaxaridlar fenilgidrazin bilan reaksiyaga kirishib, kristall moddalar - ozazonlar hosil bo'ladi.

SHAKLLANISH MEXANIZMI

7.Glyukozaning bijg’ishi

a) Sut kislotali bijg’ish
C6H12O6 -------- 2CH3-CHOH-COOH
b) Moy kislotali bijg’ish
C6H12O6 -------- C3H7COOH + 2CO2 + 2H2
c) Limon kislotali bijg’ish
C6H12O6 -------- CH2(COOH)-C(OH)(COOH)-CH2-COOH +H2O

8. Suyultirilgan ishqorlar ta'sirida glyukoza qisman o'z izomerlari, ya'ni D-mannoza va D- fruktozaga o'tadi. Kontsentirlangan ishqor eritmasi ta'sirida monosaxaridlarga parchalanadi. Suyultirilgan ishqor eritmasida qaynatilganda asosan sut kislota hosil bo'ladi.

Qandlar gidroksil guruhlari eterifikatsiyalanishi mumkin, metillanishi yoki aldegid va ketonlar bilan bog’lanish sodir bo’ladi. Masalan glyukoza sirka angidridi bilan oz miqdorda ZnCl ishtirokida pentasetilglyukozaga aylanadi, metillanganda (metiliodiol va Ag2O yoki dimetil sulfat bilan ishqor ishtirokida) tetrametil-metil glyukozid, aseton va ozgina suvsiz kislota yoki (rux xlorid) ta’sirida 1,2,5,6-diizopiropilidonglyukoza misol bo’ladi Asetil gidroksil birinchi uglerod atomidagi ayniqsa reaksion faoldir, u oz miqdorda vodorod xlorid ishtirokida metil spirt ta’sirida metillanadi, hosil bo’lgan metilglyukozid, bittasi α-glyukoza, ikkinchisi β-glyukoza hosilalaridir. Glyukozidlar olishda avval pentatsetil glyukoza olinib, unga vodorod xlorid yoki vodorod bromid muz sirka kislotasida ta’sir qilib tetraasetil-l-xlor (yoki brom) glyukoza olinadi. Bu galoid hosilaga kumush karbonat ishtirokida spirtlar, natriy fenolyatlar ta’sir etganda glyukozidlar hosil bo’ladi, undagi asetil guruhi ishqorli gidrolizlanadi, bu usul bilan ko’pchilik tabiiy moddalar olingan. Qandlarga konsentrlangan ishqorlar ta’sir etganda ular qorayib parchalanib ketadi, suyultirilgan ishqorlar hamda asoslar, piridin, xinolin bilan qizdirganda glyukozadan mannoza va fruktoza hosil bo’lib o’rtasida muvozanatli holat paydo bo’ladi. Yuqorida ko’rsatilgan monosaxaridlaming xohlaganini ishqor muhitida saqlaganda shu holat qaytariladi. Glyukoza va mannoza bir biridan ikkinchi ugleroddagi o ’rinbosarlar fazoviy tuzilishi o ’mi bilan farq qiladi ulami epimerlar deyiladi, bir-biriga aylanish jarayoniga α-inversiya deyiladi. Bu holatda ketozalar hosil bo’lishini ishqor ta’sirida uglevodorodlar yenollanishi sababi ko’rsatiladi. Qandlaming epimer shaklga o ’tishining boshqa yo’li bu aldozalar monokarbon kislotagacha oksidlanadi, keyin xinolin yoki piridin bilan 140° gacha qizdiriladi, yoki ammiak bilan avtoklavda qizdiriladi, shu vaqtda qisman a- inversiyalanish sodir bo'ladi. Hosil bo`lgan aldon kislota laktoni qaytarganda qandga tegishli epimer sintez bo’ladi. Aldon kislotasi amidiga natriy gipobromid ta’sir qilib quyi aldoza va natriysionat hosil qilingan Ko’pincha aldozalami ketozaga aylantirish ozazonlar orqali bo’ladi, buning uchun ozazonga rux kukuni va sirka kislotasi ta’sir etilib ozamin olinadi, unga nitrit kislota ta’sir etib ketoza olinadi. Boshqa holatda ozazonga tutunlayotgan xlorid kislota ta ’sir qilib ketaldegid ozon olinadi, u rux va sirka kislota ta ’sirida ketozaga aylantiriladi Ketozadan aldoza olish uchun avval ketoza tegishli ko’p atomli spirtga qaytariladi, keyin aldon kislotagacha qaytariladi va shu kislota laktoni aldozagacha qaytariladi.

Karbonil guruh reaksiyalari. Monosaxaridlar tautomer aralashmasi eritmada siklik shaklga siljigan bo’lsa ham (yarimatsetal va yarimketal ) ma’lum miqdori eritmada atsiklik formada bo’ladi va shu sababli aldegid va ketonlarga xos reaksiyalarga kirishadi. Monosaxaridlarning gidroksilamin bilan reaksiyasida siklik va atsiklik oksimlar aralashmasi sintezlanadi. Monosaxaridlar hamma gidroksil tutgan birikmalarga xos reaksiyalarga kirishadi; ular oddiy va murakkab efirlar hosil qiladi, atsetallar va ketallar, hamda almashinish reaktsiyalariga va eliminirlashga kiradi. Gidroksil guruhlar bilan birgalikda karbonil funktsiyali ham bo’lgani uchun bu reaktsiyalar yengil oddiy spirtlarga nisbatan sodir bo’ladi. Shakarlar organik hamda anorganik kislotalar bilan murakkab efirlar hosil qiladi (atsetatlar, benzoatlar, triftoratsetatlar, karbonatlar. Murakkab efir guruhi oson kiritiladi va oson ajratiladi, shu sababli ulami himoyalovchi sifatida uglevodlar sintezida qo’llaniladi. Asetillash keng qo’llashga sababchidir. Uni ko’pincha piridindagi sirka angidridi ishtirokida o’tkaziladi (sovutilgan holda) yoki natriy atsetat ishtirokida (qizdirib). Sirka angidrid m o’lolinganda to’la atsetatlar hosil bo’ladi. Agar hisoblangan miqdorda atsetillash agenti olinganda, piridinda o’tkazilganda reaktsiyada ayrim gidroksillar bo’yicha tanlab atsillash mumkin. Birinchi navbatda birlamchi spirt gruppasi (C-6 geksozalarda), keyin C-2, C-3 gidroksil guruhlari va eng qiyin C-4 da o ’tadi. Lekin tanlab asetillanganda (ayniqsa asetillirlanganda) asil grupirovkasining ko’chib o’tishi mavjudligini hisobga olish kerak. Atsilguruhlarini yo’qotish bu saxaridlami absolyut metanolda metal alkogolyat yoki trietilamin bo’lganda o’tkaziladi. Oxirgi yillarda sintezlarda xloratsetil hosilalar qo’llaniladi, ular shakarlarga angidrid yoki xlorangidrid sirka kislotani simmetrik kollidin ishtirokida о’tkaziladi. Xloratsetil himoyalovchi gruppirovkaning asosiy yutug’i-bu ulam i selektiv miqdoriy tiomochevina ta’sirida ushbu sharoitida chetlashtirishdir.
Qattiq ishqorli sharoitda saxarin kislotagacha chuqur qayta taqsimlanish boradi. O’sha D-glyukoza 015М Ca(OH)2 eritmasi bilan ishlanganda bir necha gidroksi kislotalar aralashmasiga parchalanadi. Bu reaksiyalar ko’p bosqichli, va kichik stereospesifiklikga ega.