Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

Изоҳ: ДСУА (CCSS; Энг яхши методларга эга нубернаторлар Ассоциациясининг Миллий Маркази, Штат 
мактаб инпекторлари Бош кенгаши, 2010a, 2010b) 
 
5.4-жадвал. Креативлик ва инновацион ёндашувни
шакллантиришга йўналтирилган дарс лойиҳаси 
 
Мазмун, мавзулар, 
кичик мавзулар, 
кўникмалар, 
тушунчалар 
 
Мавзулар: 
• Қуёшнинг иқлимга 
таъсири 
• Иқлимга таъсир 
этувчи омиллар
• Дунёда юз берувчи 
иқлим ҳодисалари 
Кичик мавзулар: 
• Иссиқхона эффекти 
• Кенглик 
• Океан оқимларинигг 
тезлиги 
• Шамоллар 
• Табиий ландшафт 
Кўникмалар: 
• Танқидий фикрлаш: сабаб 
ва оқибат 
• Креатив фикрлаш: 
инновация ва эркин 
фикрлаш 
• Баён ёзиш/изоҳ бериш 
Асосий савол 
Инсонларнинг ҳатти-ҳаракатлари иқлимга қандай таъсир кўрсатади?  
Баҳолаш 
Умумий 
Кўникмалар 
даражаси 
Ўқиш: турли даражалар 
Қизиқиш даражасининг 
юқорилиги 
Когнитив 
услубнинг қайд 
этилиши 
Талабалар 
эътиборини жалб 
этиш 
Ўқитувчи АҚШда жойлашган 5 шаҳарнинг йиллик ўртача ҳаво ҳарорати 
рўйхатини келтиради. Талабалар булар қайси шаҳарлар эканлигини топишлари 
ва нима учун айнан шу шаҳарлар бўлиши кераклигини изоҳлаб беришлари лозим
Дарсни 
режалаштириш 
Ўқитувчи талабалар 
билан ғарбий 
шамолларнинг об-
ҳавога таъсирини 
муҳокама қилади. 
Талабалар оғзаки 
равишда бир ҳил 
кенгликда 
жойлашган 
шаҳарлар ва агарда 
Ер сайёраси 66% 
эгилиб ўз ўқи 
атрофида айланса, 
қандай табиий 
ҳодисалар юз бериши 
мумкинлигини 
изоҳлаб беради 
 
Талабалар дарс 
жараёнида креатив ва 
инновацион фикрлаш 
кўникмаларини амалда 
қўллайдилар. Ўқувчилар 
инновацион натижага 
эришиш учун 5 босқичдан 
ўтади. Талабалар 
берилган вазифалар 
инновацион фикрлаш ва 
инновацион ечимларни 
қўллашни талаб этишини 
англайди.  
Талабаларнинг 
натижалари инновацион 
жараён натижасида келиб 
чиқади. 
Натижа/ғоя/фикрлар 
қоғозга туширилади. 
Ўқитувчи талабалар 
кўрсатган натижаларни 
таҳлил қилади ва 
талабаларга баҳолаш 
методини тушунтириб 
беради. Юзага келган 
тушунмовчиликлар 
аниқлаштирилади. 
Натижалар умумий 
муҳокама шаклида таҳлил 
қилиниши мумкин 
Дарс жараёни: 
 
Кириш: 
Ўқитувчи талабаларга иссиқхона 
эффектини юзага келтирувчи 
омилларни тасаввур ва 
ўзлаштирилган билимлари ёрдамида 
Жараён: 
 
Кичик тадқиқот олиб боргандан сўнг 
талабалар ақлий ҳужум стратегиясини 
қўллаган ҳолда нима учун иссиқхона 

---

88 
аниқлашлари лозимлигини айтади. 
Кичик гуруҳларга бўлинган 
талабалар иккита вебсайтда 
берилган маълумотлардан 
фойдаланиши мумкин. Маълумотлар 
“иссиқхона эффекти”нинг олдини 
олиш ёки унинг таъсирини 
камайтириш чора-тадбирларидан 
иборат бўлиши керак
эффекти кундан кунга катта 
муаммоларга сабабчи бўлмоқдалигини 
аниқлашлари лозим. Талабалар 
билимларига таянган ҳолда ўз ғоялари 
ва фикрларини билдирадилар. 
Талабалар муаммони ҳал этишда 
инновацион ечимлардан 
фойдаланишнинг босқичларини ёритиб 
беришлари керак. 
Инновацион ечим келгусида қандай 
натижалар кўрсатади?
Баҳолаш 
Ўқитувчи инновацион жараённи баҳолайди ва ҳар бир талабанинг қилган 
меҳнатига изоҳ беради 
5.5-жадвал. Креативлик ва иновацион кўникмаларни
шакллантириш мезон ва даражаларини аниқлаш (намуна) 
 
Натижа/маҳсулот 
элементи 
Қониқарли 
Яхши 
Жуда яхши 
Аъло 
“Ақлий ҳужум” 
Ер-Қуёш 
боғлиқлиги 
Қуёш айланиши 
Революция 
“Иссиқхона 
эффекти” 
 
 Жуда кам 
далиллар 
келтирилган; 
 Тадқиқот олиб 
борилмаган; 
 Фақатгина 
манбаъси 
номаълум 
далиллар; 
 Бир икки 
деталлар 
мавжуд 
 Бир қатор 
далиллар 
келтирилган; 
 Кичик 
тадқиқот олиб 
борилган; 
 Деталлар 
билан 
бойитилган 
далиллар 
мавжуд 
 Бир қанча 
далиллар 
келтирилган; 
 Тадқиқот 
олиб борилган; 
 Мантиқий, 
ўйлаб топилган 
ва оригинал 
деталлар билан 
бойитилган 
далиллар 
мавжуд
 Жуда кўп 
далиллар 
келтирилган; 
 Тадфифиот ва 
чуқур 
изланишлар 
олиб борилган; 
 Оригинал, 
мантиқий, 
ўйлаб топилган 
ғоялар воқеалар 
мазмунини 
кенгайтирган; 
 Қўшимча 
қилинган 
деталлар 
воқеаларга 
ҳиссий тус 
берган
Гуруҳни баҳолаш 
Сабаб ва 
оқибатларни 
изоҳланг 
 
Бир оқибат 
Бир ечим 
 
Иккита 
оқибат 
Бир ёки иккита 
ечим
 
Учта оқибат 
Ҳар бир оқибат 
учун иккитадан 
ечим 
Учтадан кўпроқ 
оқибат 
Ҳар бир оқибат 
учун учтадан 
ечим 
Индивидуал баҳолаш 
Қарор қабул 
қилиш 
 
Қарор қабул 
қилишда ҳеч 
қандай 
мезонлардан 
фойдаланилмаган 
Қарор қабул 
қилишда 
маълум бир 
мезондан 
фойдаланилган 
Қарор қабул 
қилишда бир 
қатор 
мезонлардан 
фойдаланилган
Қарор қабул 
қилишда кўплаб 
мезонлардан 
фойдаланилган 

---

89 
Режа тузиш 
Берилган вазифа 
босқичма-босқич 
бажарилмаган. 
Ҳеч қандай 
режага амал 
қилинмаган 
Берилган 
вазифани 
бажаришда 
баъзи 
босқичлар 
кўздан четда 
қолган 
Босқичлар 
тўғри тузилган 
ва реалистик 
ғоялар тўғри 
танланган 
 
Босқичлар 
тўғри тузилган 
ва реалистик 
ғоялар тўғри 
танланган 
бўлиб, чуқур 
мазмунга эга. 
 
5.6-жадвал. Инновацион қарашларни ривожлантириш:
Муваффақият учун турки 
 
Йўналтирувчи “нур” 
Ўша жойга қанай бориш мумкин? 
Инновацион фикрни ҳосил қилинг 
Контекст (тугал фикрни) шакллантиринг 
Инновацион муҳитни ҳосил қилинг 
Фостернинг креатив имконияти 
Талабаларни умумий муваффақиятга жалб 
этиш 
Муваффақиятга эришиш чораларини 
таъминлаш 
Инновациялар моҳиятини тушуниш 
Ўқитувчи ва талабалар учун мўлжалланган 
умумий кўрсатмага эга бўлиш 
Ғояларни амалга ошириш 
Янгиликнинг муҳим ва ўринли эканлигини 
тушуниш 
Қаерга янгиликни киритишни билиш
Инновациялар асосида тузилган режа
Жараённи моделлаштиринг 
Ким нимани қачон бажаришини аниқланг 
Янгилик содир бўлишини таъминланг 
Янги ғояларни топинг 
Вариантларни таҳлил қилинг 
Ғояларни танланг 
Ғояларни амалиётга тадбиқ этинг 
Ғояларни йўналтиринг (бошқаринг) 
Натижалар акциясини ташкил этинг 
Жараённинг умумий таҳлили
 
5.7-жадвал. Ташвишли 
Нелли: Инновацион фикрлаш стратегияси

 
Неллини ташвишлантирадиган ҳолатлар 
Безовталикни бартараф этиш омиллари
Таҳлика
Хавфсизликни таъминлаш 
Тўйиб овқат емаслик 
Овқатнинг етарли бўлиши 
Бу – жуда узоқ сафар 
Вақтни (сафарнинг узоқлигини) ўйламаслик 
Менга лидер бўлиш ёқмайди
Лидерлик кўникмасига эга бўлиш 

---

90 
Бу йилнинг ноқулай вақти 
Йил фаслларини ёқтириш 
Менинг дўстларим келмади 
Дўстлик муносабатларини яхшилаш 
Мен кучугимни олиб келолмайман 
Ҳайвонларни яхши кўриш 
Мен ўзимни қулай ҳис этмаяпман 
Жисмоний қулайликни бартараф этиш 
Мен соябонли аравада ва ундан пастда тура 
олмайман
Жисмоний қувватни ошириш
Мен баъзи одамлар билан яшай олмайман 
Ижтимоийлашувга эришиш 
 
 
6.1-жадвал. Муаммони креатив ечиш жараёни 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Муаммо 
1. Муаммони кўриб чиқинг 

Мен муаммони англамадим / Муаммони 
англадим, деб ўйлайман / Муаммони 
маълум даражада англадим
2. Муаммони тадқиқ этинг

Бу муаммо нима учун келиб чиқди / 
Қандай учта асосий муаммо мавжуд
3. Муаммони танланг

Мен нимани биламан / Мен нимани билдим / 
Улар муаммони қандай ҳал қилади
Ечим 
1. Ечимни кўриб чиқинг

Ечимни топишнинг қандай имкониятлари 
мавжуд / Улар муаммони қандай ҳал қилади 
2. Ечимни тадқиқ этинг

Қандай учта самарали ечим мавжуд / 
асосий муаммо мавжуд?
3. Ечимни танланг

Мен нимани биламан / Мен нимани билдим / 
Қандай мезонлар энг самарали ечимни 
топиш имконини беради
Бажариш 
1. Умумлаштирувчи

Нимани таъмин этиш лозим; материаллари, 
қисқача методлар ва кўникмалар зарур
маълумот зарур
2. Тугал фикрни кўриб

Нисбатан нима муҳим: вақт, жой ёки шахслар 
чиқинг
3. Режани тузинг ва

Секин-аста ишловчи двигатель режани амалга 
унда “агарда ...” оширишни таъминлайди 
омили акс этсин 
топиш имконини беради
Ўз-ўзини 
баҳолаш 
Ўз-ўзини 
баҳолаш 

---

91 
6.2-жадвал. Муаммоларни ўрганиб чиқиш 
 
1-муаммо 
2-муаммо
 
3-муаммо
 
Золушка баллга боришни 
хоҳлайди 
Ўгай она Золушкага баллга 
бориши учун рахсат бермади 
Золушка камбағал