Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

4.2-жадвал. Тасаввурни шакллантиришга
йўналтирилган ДСУА (ССSS)га мувофиқ машқлар 
 
Калит сўзлар ва 
деталлар 
 
Эркин фикрлаш 
Мослашувчанлик 
Ўзига хослик 
Яратувчанлик 
Ўрта таълим 
мактаби: 
ўқитувчи маълум 
бир асарнинг 
мазмунини янада 
очиб бериш учун 
савол-жавоб 
стратегиясини 
қўллайди. Жавоб 
бераётганда 
албатта асрдаги 
матнга иқтибос 
бериши керак.
Асар номи: Sarah, 
Plain and Tall 
(MacLachlan, 
1985) 
Талабалар кичик 
гуруҳларда асар 
қаҳрамони – 
Калебнинг ўзини 
боқиб олган 
онасига бўган 
муносабатини 
таҳлил қилади.
Улар жадвал 
тузиб, икки хил 
муносабат, яъни 
салбий (қўпол, 
қўрс) ва ижобий 
(меҳрибон, 
ширинсўз) 
муносабатни 
мисол қилган 
ҳолда матндан 
иқтибос 
келтиради.
Сўнг биргина 
расм/образ орқали 
Калебни 
тасвирлаб 
беришлари керак 
 
Талабалар кичик 
гуруҳларда Сара 
қандай она 
эканлигини 
таҳлил қилади. 
Асардаги 
“йўқолган” 
маълумот ўрнига 
талабалар ўз 
маълумотларини 
қўшади. Бироқ, бу 
асарнинг умумий 
мазмунига таъсир 
қилмаслиги лозим.
Талабалар 
томонидан 
тикланган 
“йўқолган” 
маълумот 
воқеалар 
ривожига таъсир 
этадими? 
Талабалар якка 
тартибда 
Калебнинг 
темпераменти, 
феъл-атвори, 
хатти-
ҳаракатларини 
изоҳловчи 
жадвал 
тузишлари 
керак. Бунда 
талабалар 
оригинал, ҳеч 
кимнинг ҳаёлига 
келмаган
ғояларни 
таклиф 
этишлари 
лозим
 
 
Асарнинг асосий 
қаҳрамони 
Саранинг 
болалик, 
ўсмирлик ва 
ҳаётининг 
кейинги 
йилларида 
бошидан 
кечирган 
қийинчилик-
ларининг 
сабабларини, 
омиллари ва 
шароитларини 
ёзма равишда, 
иншо шаклида 
таърифлаб 
беринг
 
 
Ўрта таълим 
Талабалар нима 
Тасаввур қилинг, 
Талабалар яна 
Талабалар бир 

---

81 
мактаби: 
Ўқитувчи 
матн/иҳтибос 
келтиради ва 
унинг асосий 
мазмуни ёритувчи 
қатор ёки 
сўзлардан 
фойдаланади.
Матн: “Fog” 
(Sandburg, 1916) 
учун туман мушук 
каби 
ҳаракатланиши 
сабаблари 
ўрганади.
Олинган 
натижаларга 
кўра, талабалар 
ўз ҳикояси ёки 
шеърини ёзади 
 
 
Сиз қуюқ туман 
тушган тонгда 
бир ўзингиз 
қайиқда очиқ 
денгизда қолиб 
кетдингиз. Бу 
вазиятда Сиз 
қандай йўл 
тутган 
бўлардингиз? 
нималар мушук 
каби 
ҳаракатланиши
-нинг 
сабабларини 
топишлари 
лозим. Бу ерда 
креативлик ва 
креатив 
ёндашув талаб 
қилинади
 
 
зумга ўзларини 
туманнинг 
ўрнига қўйиб 
кўради. Улар 
нималарни ҳис 
этмоқда, қаерга 
интилмоқда ва 
олдинда уларни 
нималар 
кутаётганлигин
и ёритиб 
беради. 
Уларнинг 
тасаввурлари 
майда 
деталлардан 
иборат бўлиши 
керак 
 
 
 
Ўрта таълим 
мактаби: 
Ўқитувчи радио 
ва радиоалоқага 
алоқадор 
маълумотларни 
беради.  
Фан: Физика  
Талабалар 
радиоалоқа юқори 
частотали 
электр ўзгарувчан 
токнинг атрофга 
электромагнит 
тўлқинлар 
асосида электр 
майдоннинг ҳосил 
бўлиши 
натижасида 
юзага келишини 
тасвирловчи 
схемани 
шакллантиради 
Ҳар бир гуруҳнинг 
схемаси турлича 
бўлса, талабалар 
нима учун 
схемалар турли 
кўринишга эга 
эканлигини 
изоҳлаб 
беришлари керак
Радиоприем-
никдан яна 
қандай 
мақсадларда 
фойдаланиш 
мумкин?
Талабалар 
радиоприёмник-
нинг тузилиши, 
ишлаш принципи 
ва ҳозирги кунда 
ундан қай 
мақсадларда 
фойдаланиш 
мумкинлигини 
изоҳлаб берувчи 
иншо ёзади. 
Замонавий 
ҳаётда 
радиоприемник-
лар долзарб 
аҳамиятга 
эгами? 
Академик лицей 
ва касб-ҳунар 
колледжлари: 
Ўқитувчи 
Китсанинг 
шеъридан бир 
парча келтиради 
ва унинг асосий 
мазмуни ёритувчи 
қатор ёки 
сўзлардан 
фойдаланади.
Талабалар 
келтирилган 
матнда айрим 
сўзларни 
ўзгартиради. Бу 
стратегия 
матннинг умумий 
мазмунига таъсир 
этадими? Матда 
қандай образ 
тасвирланган ёки 
матн мазмуни 
Қандай омил ёки 
сабаблар Китни 
мазкур шеърни 
ёзишга мажбур 
қилган? Талабалар 
сабаблар 
рўйхатини 
тузади. Сўнг 
талабаларга ўз-
ўзини баҳолаш 
имконияти 
берилади. Бундай 
ёндашув уларда 
Шеърнинг 
мазмунини 
ўзгартирмаган 
ҳолда 
талабалар 
шеърни бошқа 
вазн, услуб, 
шакл ва 
замонавий 
тилда қайта 
ёзади. Уларнинг 
киритган 
оригинал 
Шеърда 
тасвирланган 
гўзаллик ва 
ҳақиқат 
сўзларини 
“Ақлий ҳужум” 
стратегиясини 
қўллаган ҳолда 
бошқа 
тушунчалар 
билан боғланг. 
Яъни бу сўзлар 

---

82 
Матн: “Гўзаллик 
– ҳақиқат, 
ҳақиқатнинг 
гўзаллиги – бу 
барча нарсанинг 
асоси” / Сиз 
билишингиз зарур 
бўлганларнигина 
биласиз”  
шунчаки 
абстракт ғоядан 
ибортами? 
эркин фикрлаш ва 
мустақил қарор 
қабул қилиш 
кўникмасини 
шакллантиради 
ўзгартиришлар
и ўқитувчи 
томонидан 
баҳоланади. 
Ўзгартиришлар 
мазмунга қай 
даражада 
таъсир 
кўрсатди?  
нимани 
ифодалайди? 
Гўзаллик ва 
ҳақиқат ҳақида 
гап кетганда 
кўз олдингизга 
нималар келади? 
Мазкур 
вазифани 
плакат, 
PowerPoint 
тақдимоти, 
мультимедия 
ёки аудио тасма 
шаклида 
тақдим 
қилишлари 
мумкин 
 
 
4.3-жадвал. Креативлик ва тасаввур қобилиятини
ривожлантиришга йўналтирилган дарсни лойиҳалаштириш 
 
Мазмун, мавзу, 
кичик мавзу, 
малака ва 
кўникмалар 
Мавзулар: 
• Америка тараққиёти; 
• Америка ҳаётида юз 
бераётган ўзгаришлар; 
• Америка 
мустамлакаларининг 
тарихи
 
Кичик мавзулар: 
• динлар; 
• иқтисодиёт; 
• Америка 
қитъасининг 
аҳолиси; 
• иқлим 
Кўникмалар: 
• Танқидий фикрлаш: сабаб 
ва оқибат; 
• Креатив фикрлаш: 
тасаввур ва эркинлик + 
оригиналлик 
• Фикрларни ёзма баён этиш 
кўникмаси 
Асосий савол 
Инсоният тарихида юз берган воқеалар қандай ва қай даражада бугунги 
ҳаётимизга таъсир этмоқда? 
Баҳолаш 
Шакллантирувчи 
Кўникмалар 
даражаси 
Ўқиш: билим олишнинг турли даражаси 
Ёзиш: талабаларнинг ишлари 
Қизиқишлар 
турли 
даражада 
Билиш усуллари 
турли даражада эмас 
Талабалар 
эътиборини 
жалб этиш 
Ўқитувчи талабаларга Бен Франклин, Эли Увитней, Джозеф Пристли ва 
Андерс Цельсиусларнинг суратларини кўрсатади. Бу инсонлар қандай 
умумий хислатга эга? Талабалар мазкур шахслар тўғрисида саволлар беради 
ва улар 1770 йилларда қилган ихтиро ва кашфиётлари ҳақида қизиқарли 
маълумотларга эга бўлади. М.: Бен Франклин бифокал кўзойнак, Эли 
Увитней пахтани ажратиб берувчи ускунани яратган ва ҳ.к. 
Дарсни 
режалаштириш 
Талабалар Америка 
колониялар ҳақида 
маълумотларни 
топишда 
фойдаланган веб-
сайтлар рўйхатини 
тузади. 
Талабалар 
олган 
Ўқитувчи 
фикрлаш 
жараёнини таҳлил 
қилади. Ўқитувчи 
талабаларга 
оригинал ғояларни 
таклиф 
этишларида 
тасаввурларидан 
Ўқитувчи маҳсулот шаклини 
таҳлил қилади. Ўқитувчи 
талабаларга “Ўтмишга қайтиб” 
хатини ўқиб эшиттиради. 
Ўтмишда юз берган воқеалар 
тўғрисидаги маълумотлар 
далилларга асосланган бўлиб, 
келажакда бугунги кун 
кишиларининг аждодлари, 

---

83 
маълумотларни 
“Ақлий ҳужум” методи 
ёрдамида 
тоифаларга 
бўлиб 
чиқади 
фойдаланиш-
ларини айтади 
уларнинг ўзлари ва келажак 
авлоднинг ҳаётини 
шакллантиришда асосий омил 
бўлиб хизмат қилади 
Дарс жараёни 
Кириш: 
Ўқитувчи 
талабаларга 
1770, 2014 
йилларда бўлиб 
ўтган ва 2050 
йилда юз 
бериши мумкин 
бўлган 
воқеаларнинг 
таққослаш 
орқали сабаб ва 
оқибатлари ва 
уларнинг 
ҳаётимизга 
таъсирини 
изоҳлаб 
беришлари 
керак
Жараён: 
Ўқувчилар “Ўтмишга қайтиб” номли хатларида асосий 
ғоялари ва фикрларини баён этади. Ўқитувчи жараённи 
кузатиб боради ва талабалар фаолиятини назорат 
қилади. 
 Талабалар хатларида асословчи маълумот сифатида 
ҳар қандай манбадан фойдаланиши мумкин. Бунда турли 
ёш ва билим даражасига эга талабалар учун 
мўлжалланган материаллардан фойдаланади. 
 Талабалар бир-бирларига ёрдам беришлари мумкин. 
 Оригинал фикрлаш ва ғоялларни оригинал усулда 
тақдим этиш ҳам баҳоланади. 
 Ўқитувчи бир гуруҳда турли билим даражасига эга 
талабалар борлиги боис талабларни турлича шакллантиради. 
Ўқитувчи талабалар билан баҳолаш методини муҳокама 
қилади ва вазифа (якуний натижа, маҳсулот)ни тақдим 
этиш учун ажратилган вақтни белгилайди. Талабалар 
вазифани бажариб бўлгач, натижаларни бошқа 
талабалар билан бўлишади ва муҳокама қилади. Ўқитувчи 
ҳар бир талабага бажарган иши юзасидан изоҳ ва баҳо 
беради 
Баҳолаш 
Ўз-ўзини 
баҳолашда 
талабалар 
умумий 
баҳолаш 
методларидан 
фойдаланади. Ўқитувчи якуний натижани баҳолаб, бажарилган иш 
юзасидан шарҳ, изоҳ беради