Ta’lim sohasi: 110000 – Pedagogika Ta’lim yo`nalishi

Foydalaniladigan adabiyotlar:
Asosiy adabiyotlar
1.Hamrayev M.,Muhamedova D.,Shodmonqulova D.,G‘ulomova X.,Yo‘ldosheva Sh. Ona tili. Toshkent, “Moliya-Iqtisod” 2007-yil. -300 bet.
2. Ikromova R., Muhamedova D., Hamrayev M. Ona tilidan mashqlar to‘plami. TDPU, Toshkent, 2009. -240 bet.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
1.Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.-Toshkent: “O`zbekiston” – 2016. 56 B.
2.Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz.-Toshkent: “O`zbekiston” – 2016. 488 B.
3. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 2005, “Talqin” nashriyoti
4. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. 2006,“Universitet” nashriyoti.
5. Yunusov R. O‘zbek tilidan praktikum. 1-qism, 2006, TDPU.
Elektron ta’lim resurslari
1. www.tdpu.uz
2.www.pedagog.uz
3.www.Ziyonet.uz
4.www.edu.uz
5. tdpu-INTRANET.Ped
5.www.Google.uz


2-amaliy mashg’ulot
Mavzu: So‘z birikmasi, uning turlari, birikma tarkibidagi so‘zlarning o‘zaro sintaktik munosabatini aniqlash ustida tahlil qoliplari, mashqlar va testlar.
Reja :

1. 
   So’z birikmasi haqida ma’lumot.
   
2. 
   So’z birikmasining tiplari.
   
3. 
   So’z birikmasining tuzilishiga ko’ra turlari.
   
4. 
   So’z birikmasi yuzasidan mashqlar.
   

Mavzu bayoni:So`z birikmalari haqidagi bilim sintaktik ta’limning tarkibiy qismlaridan biridir.
So`z birikmasi so`zlarining ma’lum bir mantiqiy va grammatik qoidalar asosida birikishidan hosil bo`ladigan erkin sintaktik butunlik hisoblanadi. Biror so`z turkumiga oid birdan ortiq so`zlarning semantik va grammatik jihatdan o`zaro birikuvchi so`z birikmalarini yuzaga keltiradi: tong shabodasi, chiroyli shahar, astoydil o`qish kabi.
Frazeologik birikmalar ham gapda bir bo`lak vazifasini bajaradi. Ammo bu hollarda frazeologik birikma bilan ajralmas gap bo`lgagi vazifasida keluvchi so`z birikmalarini bir hodisa deb qarash to`g`ri bo`lmaydi. Chunki frazeologik birikmalar leksik holda , ya’ni u til birligidir – u tilda tayyor holda mavjud, so`z birikmasi esa sintaktik hodisa bo`lib, u nutq birligidir: Otabek uyaluv aralash Qutidorga qaradi (Qodiriy) U besh yil o`qidi. Qurilmalarda «uyaluv aralash , «besh yil» so`z birikmalari ajralmas holda bir bo`lak vazifasini (Ravish holi va payt holi) bajaradi va shu o`rinda boshqa bir so`z birikmasining bir komponenti bo`lib qolishi mumkin. «Uyaluv aralash qaradi» yoki «besh yil o`qidi» kabi. Bunday paytlarda bir butun so`z birikmasi tobe komponent hisoblanadi. Demak, so`z birikmasi sintaktik so`z birikmasi jihatidan gap bo`lagiga teng bo`lishi yoki teng kelmasligi mumkin.
So`z birikmasi, qo`shma so`z, turg`un birikmalar hamda gapdan bir qator belgilari bilan farq qiladi.
So`z predmet , belgi ish-harakatining o`zigina ifodalash uchun xizmat qilsa, so`z birikmasi ana shu predmet, belgi-harakatining boshqalardan ajratib ko`rsatadi. Unga qo`shimcha ma’no beradi.
Qiyoslaymiz: dala, keng – keng dala. kulmoq, gapirmoq – kulib gapirmoq.
So`z birikmasi qo`shma so`zlardan ham keskin farq qiladi.
Qo`shma so`zlarning komponentlari o`rtasida ham grmmatik munosabati yo`q(tarixan bo`lgan bo`lish mumkin.) Lekin hozir bu aloqa yo`qolgan. Qo`shma so`z komponentlari o`z leksik semantik mustaqilliklarini yo`qotib, bir bosh urg`u bilan aytiladi. Leksik jihatidan bir so`z hisoblanadi va gapda bir sintaktik vazifani bajaradi.
So`z birikmasining komponentlari mustaqil leksemaga ega, ular o`rtasida sintaktik munosabat mavjud bo`lib, har bir komponent boshqa-boshqa gap bo`lagi vazifasini bajaradi.
Qiyoslaymiz 1. Men kecha Kattaqo`rg`ondan keldim.
Frazeologik birikmalar butunligicha yaxlit holda qo`llanib, til birligi sanalsa, so`z birikmasi nutq protsessidagina shakllandi. So`z birikmasi tarkibidagi so`zlar o`z leksik ma’nosini saqlaydi.Turg`un birikma tarkibiga kiruvchi so`zlar esa butunicha o`z ma’nosidan ko`chgan yoki komponentlarning biri o`z ma’nosini o`zgartirgan bo`ladi: Hujjatga qo`l qo`ydi. – turg`un birikma.
Hujjatga qo`lini qo`ydi. – so`z birikmasi.

3. 
   Tarvuzi qo`ltig`idan tushdi – ko`chma ma’noda turg`un birikma.
   
4. 
   Kitobi qo`ltig`idan tushdi. – gapida esa qo`ltig`idan tushdi so`z birikmasi .
   

So`z birikmasi hosil qilish uchun hamisha ikkita mustaqil ma’noli so`z (yordamchi so`zlar o`zi qo`llangan mustaqil so`z bilan birga so`z birikmasining bitta komponenti hisoblanadi) bo`lishi, shu so`zlar semantik-grammatik jihatdan erkin munosabatga kirisha olishi; hosil bo`lgan qo`shilma ochiq konstruktsiyani tashkil etishi, nominativ vazifa ifodalashi lozim. So`z birikmasining nominativ Harakterdagi ochiq konstruktsiyasidan iborat bo`lishi uni gapdan farqlashda ahamiyatlidir.