Ta’lim sohasi: 110000 – Pedagogika Ta’lim yo`nalishi

Tеkshirish savоllari va tоpshiriqlar:

O`zbеk tili lug`at bоyligi qanday shakllangan?

O`zbеk tili lug`at tarkibi qanday guruhlardan tuzilgan?

Istorizm deb nimaga aytiladi?

Arxaizm nima? Uning qanday turlari bor?

Neologizmning hosil bo`lish omillari nimada?



8-mavzu: Frazeologiya haqida ma’lumot. Leksikografiya haqida umumiy ma’lumot.


REJA:

1. 
   Frazeologiya haqida umumiy ma’lumot
   
2. 
   Iboralarning shakl va ma’nosiga ko`ra turlari.
   
3. 
   Lug`aviy birliklarning zamonaviyligi.
   
4. 
   Leksikografiya haqida ma’lumot
   

Tayanch atama va iboralar: frazeologiya, frazeoligizm, frazema, frazemaning ifoda plani, frazemaning mazmun plani, frazeologik monosemiya, frazeologik polisemiya, frazeologik butunlik, frazeologik chatishma,leksikografiya, lug`at, bir tilli lug`at, izohli lug`at, ko`p tilli lug`at.


Frazeologiya tilshunoslikning bir bo’limi bo’lib, u tilning lug’at tarkibidagi frazemalar (iboralar) haqida ma’lumot beradi.
Frazema (ibora) ko’chma ma’noli turg’un konstruksiyadir. Masalan, zo’raymoq (leksema)-avj olmoq (frazema), qiynalmoq (leksema)-azob chekmoq (frazema) kabi. Demak, frazema ham leksema kabi lug’aviy birlik sanaladi, ammo o’zining ifoda va mazmun planlaridagi qator belgilari bilan leksemadan farqlanadi.
Frazemaning ifoda plani deganda uning tovush tomoni, leksik tarkibi, birikmaga yoki gapga teng konstruksiyasi nazarda tutiladi. Masalan: ko’nglini olmoq (birikmaga teng), ko’zlari qinidan chiqib ketdi (gapga teng), boshi qotdi (gapga teng), ensasi qotdi (gapga teng) kabi. Frazemalar orasida qo’shma gapga teng qurilishli turg’un konstruksiyalar ham uchraydi: "g’or yog’ib, izlar bosildi" kabi.
Frazemalar tarkibidagi so’zlarning bog’lanishi erkin birikma yoki gap tarkibidagi so’zlarning bog’lanishidan farq qilmaydi: ularning barchasida so’zlar tobelanish asosida bog’lanadi, biroq: a) erkin birikmadagi yoki gapdagi bog’lanish nutq jarayonida, nutq bilan bir paytda sodir bo’ladi; frazemadagi bog’lanish esa nutq paytidan ancha avval yuzaga kelib, turg’unlashib qoladi, inson xotirasida va tilda yaxlitligicha saqlanadi; b) erkin birikmadagi yoki gapdagi so’zlarni so’zlovchi o’z ixtiyori bilan almashtira oladi: "keng ko’cha" birikmasi o’rnida "tor ko’cha" birikmasini, "men o’qiyman" gapi o’rnida "men ishlayman" gapini qo’llashi mumkin, ammo "yulduzni benarvon urmoq" birikmasi o’rnida "yulduzni narvonsiz urmoq", "yulduzni shotisiz urmoq", "yulduzni beshoti urmoq" birikmalari qo’llanmaydi.
Shuni ham ta’kidlash lozimki, har qanday turg’un birikma frazema bo’lavermaydi. Masalan, Birlashgan Milllatlar Tashkiloti birikmasi turg’un konstruksiyadir, ammo to’g’ri ma’noli turg’un konstruktsiya bo’lganligidan frazema hisoblanmaydi. Frazema yaxlit holda ko’chma ma’no ifodalashi shart.
Frazemalarning ifoda planida leksemalardan tashqari, yordamchi so’zlar (ko’makchilar) va turli forma yasovchi morfemalar qatnashishi mumkin. Masalan, ochiq yuz bilan (bu frazemaning ifoda planida "bilan" ko’makchisi qatnashgan), dam olmoq (bu frazemaning ifoda planida "-moq" morfemasi ishtirok etgan). Keltirilgan misollarda ko’makchi va affiksal morfema frazemalarning doimiy belgilari hisoblanadi, chunki ular shu frazemalarning ichki grammatik qurilishiga mansubdir, ammo dam oldim, dam olgin, dam olsin kabi bog’lanishlarda qo’llangan "-di+m", "-gin", "-sin" morfemalari (zamon, shaxs-son, mayl ko’rsatkichlari) shu frazemalarning ifoda planiga kirmaydi, chunki bu morfemalar nutq talabiga ko’ra qo’shiladi.
Frazemaning mazmun plani uning nimanidir nomlashi, ifodalashi, anglatishidir. Masalan, og’zi-qulog’ida frazemasining mazmun planida "xursand" ma’nosi ifodalangan.
Frazemaning mazmun plani albatta ko’chma ma’noga asoslanadi, aks holda uning to’g’ri ma’noli turg’un birikmalardan (elektron hisoblash mashinasi, kvadrat uyalab ekish kabi sostavli terminlardan) farqi qolmaydi.
Frazemaning mazmun planidagi ma’no frazeologik ma’no hisoblanadi. Qiyos qiling: leksemaning mazmun planida-"leksik ma’no"; frazemaning mazmun planida-"frazeologik ma’no". Frazeologik ma’no leksik ma’nodan murakkabroqdir, chunki u frazema tarkibidagi so’zlar bog’lanishidan kelib chiqadi va umumlashgan bo’ladi.
Frazemaning semantik tarkibida frazeologik ma’nodan tashqari, uslubiy bo’yoq ham mavjud bo’ladi. Masalan, to’nini teskari kiymoq frazemasining semantik tarkibida "o’chakishmoq" (frazeologik ma’no) bilan birga "qaysarlik" semasi (uslubiy bo’yoq) ham bor. To’rt tomoni qibla frazemasida "qayoqqa xohlasa ketaversin" ma’nosi bilan birga salbiy baho (uslubiy bo’yoq) ham ifodalangan. Chehrasi ochiq frazemasining semantik tarkibida esa "xushtabiat" ma’nosi ijobiy baho (uslubiy bo’yoq) semasi bilan qoplangan.
Salbiy yoki ijobiy baho semalari, odatda, frazemalarning mazmun planida bo’rtib turadi, bu omil frazemalardan nutqiy ta’sirchanlikni ta’minlovchi uslubiy vosita sifatida foydalanish imkonini beradi, ayniqsa, badiiy asar tilida bunday birliklarning roli katta. M i s o l l a r: Bir umr qulingiz bo’lmasam, kalomullo ursin, ko’zim ochildi, aka! (T.M.) Rangi quv o’chib, yupqa lablari titrab, ko’zlarining paxtasi chiqib ketdi. (H.N)
Ba’zi frazemalarda qonun hujjatlari tiliga ixtisoslashish, terminlashish ham uchraydi. Bunday paytlarda frazema ma’nosida neytrallashish yuz beradi, uslubiy bo’yoq sustlashib, oxiri tushib qoladi. Buni jinoyat-protsessual kodeksida qo’llanadigan aybini bo’yniga qo’ymoq, aybiga iqror bo’lmoq kabi termin "frazemalar"da ko’rish mumkin.
Frazemalarning semantik tarkibidagi turkum semalari. Bu semalar frazeologik ma’noga tayanadi. Masalan: aravani quruq olib qochmoq (fe’l frazema), arpasini xom o’rmoq (fe’l frazema), ammamning buzog’iday (sifat frazema), bag’ri qattiq (sifat frazema), bir og’iz (ravish frazema), bir og’izdan (ravish frazema), to’rt ko’z bilan (ravish frazema), tomdan tarasha tushganday (ravish frazema) kabi.